DIARIU DE ARDAULI 346 OTTAVE
1
Ottusa mente podes azudare
Sa manu lega a iscrir s’sistoria
Po Ardaule s’inferru e sa gloria
De s’antiga era seculare
De su primu beniu a dd’abitare
Meda incerta est sa prova notoria
De s’istoria natzo cantu isco
Zurare tottu est beru no m’arrisco.
2
Si ti canto Ardaule est po s’onore
Non po chi sia de arte poeta
Ca seo incoltu dae s’a a sa zeta
Non tenzo istudiu de professore
De preide de para ne dottore
Seo unu terranzu analfabeta
S’iscrio custu est po sa bramosia
No este po iscrier poesia.
3
Tzertu ca cheret chi tenzat istudiu
Po faer una bona poesia
In sa metrica sestada e cusia
E su versu in sa rima concludiu
Non seo in sa poesia illudiu
Non mi esalto in sa vantasia
Zeo che legu nde fatzo un’abbotzo
E crico de faer su chi potzo.
4
Ardaule ritenzo necessariu
Far ischire a sa tua zente
De sa idda su miseru ambiente
Sa tribulia e partimentu variu
Iscriende in su semplice diariu
De su passau e de su presente
Cando non si teniat mancu pane
E oe zan biscottos a su cane.
5
Ardaule istoria non d’ada
E no isco de nue cumintzare
Però de su intendede e narare
Assumancu unu printzipiu jada
De cue fatzo un’approssimada
In su chi potzo a m’orientare
De su lèziu biu e intendiu
Natzo Ardaule commente est dipendiu.
6
Carta Raspi in s’istoria de Sardigna
At iscrittu cantu issu ischiada
Ateros iscrittores ddu aiada
Scientziaos de sa fama digna
La Marmora in sa sarda insigna
At iscrittu su chi connoschiada
Sardigna de s’antigu ses diversa
Ca medas bortas ses istada immersa.
7
Iscrittu at Diodoro e Pausanea
O Sardigna cara isola antiga
E onorada dd’ant in dogni riga
Ca non fiat po issos terra estranea
E non creo ch’iscrittu appan zizania
Ca fut po issos de coro s’amiga
Sa Sardigna po dogni abitadore
Est terra de incantu e de amore.
8
Si lezet tremil’annos prima ’e Cristos
In Sardigna est s’omine apparidu
Narant chi siada s’omine nidu
In cussos tempos primitivos tristos
Po sa sopraviventza e conquistos
Ma non s’ischit da ue est benidu
S’in Sardigna est naschiu s’abitante
O beniu est de ponente o levante.
9
Sa Sardigna no isplorat ancora
Vergine po su conquistadore
S’oriundu randagiu esploradore
Andande in crica ’e sa sua dimora
Po sa Sardigna est arribada s’ora
Ospitare su su abitatore
Nat da ue est benia cussa zente
De s’Africa o de Mediu Oriente.
10
In cussa era lontana e tempus criticu
A sigundu su chi narat s’iscritu
In Sardigna po faede abitu
Isbarcau est su neoliticu
E manu manu in custu logu miticu
Ateros nd’at beniu a cuitu
Civiles e prus laboriosos
In dogni mestieri industriosos.
11
De sos Iberos capu fu Norace
Fizu de Giove e sa ninfa Eritea
In s’arte colossale noracea
At dimostrau d’essere capace
Faende sos nuraghes Audace
Cun s’ingegnu e astuta idea
Fattu at issu nuraghes e Nora
E custas provas esistente ancora.
12
Dedalo Iolao Eristeo
E Sardus Pater s’Ercole tibanu
Fizu ’e Maceride eroe grecanu
Adone Giasone e Peleo
Po costruire su sardu musco
A Norace anta jau sa manu
At atiu custa comunidade
In Sardigna sa prima civiltade.
13
Non solu sos nuraghes anta fattu
Custos eroes de fadiga e gherra
Cun bona volontade arant sa terra
Coltivandedda a dogni latu
Inue fiat su terrenu adatu
Ponent binzas fruttas in badde e serra
E postu in usu ant s’agricoltura
Dae Calaris fina a sa Gallura.
14
Sende custos zigantes familiares
Civilizande s’isola cumpleta
Retzin visita de s’isola ’e Creta
De Corsica e de sas Baleares
Custos a Tharros Nora e a Calares
Fiant amigos de paghe dileta
Fintza a cando Sparta e Troia
Ant postu in Mare Egeo gherra e noia.
15
Elena e Menelao a Paride
A domo insoro dd’ant fattu invitu
Ca fiat Paride unu ipocritu
No dd’ischit Menelao e ddi jat fide
Furau ch’at a Elena creide
E dae tando a Troia at maladitu
Ulisse e Achille su boia
Bochint a Ettore e distruent Troia.
16
Sendo distrutta Troia est tzertu
Postu at su Mare Egeo in avolotu
E a sos fugitivos at ridotu
De si fuire in mare o in desertu
Enea in Cartagine ch’est fertu
E a Didone inie at connotu
Ddi nat Didone narrer mi dese
Da ue benis tue e chie sese.
17
Ddi nat Enca seo unu troianu
Sentza patria e sentza dimora
Troia distrutta e brusat ancora
De Menelao su Re ispartanu
Zeo seo cricau che tiranu
De Ulisse po mi nde faer fora
Po cussu seo in crica ’e terra santa
Sentz’odiu nen guerra e paghe tanta.
18
Ddi nat Didone principe troianu
Non ses tue su primu perdidore
Ateros puru patria e onore
Ant perdiu cun s’ispada in manu
Tue in custu regnu sovranu
Tzapas affettu istima e amore
Ottenes su chi cheres si domandas
E cando cheres liberu ti ch’andas.
19
Ddi nat Enea altissima regina
Ti ringratzio e seo cuntentu
Ca tue piedade nd’as tentu
De me e de custa zente pellegrina
Cun-d-una rispettosa disciplina
Ti serviusu a dogni momentu
Tue cumandas nois ubbidiusu
E su chi tue cherese faiusu.
20
Ddi nat Dinone nde seo fiera
Su ti aer cun megus m’est onore
Ma non comente servidore
Ses po me unu porta bandiera
In tota canta Cartagine intera
Ca tue ses un’omine ’e valore
Si de Didone tue non ti ch’andas
Non ses cumandau ma cumandas.
21
Rispostu at Enea craru e tundu
Zeo tenzo un’idea presumia
Seo amante in s’autonomia
Ca seo unu gherreri uriundu
Devo zirare in tottu su mundu
Fin’a chi tzappo sa patria mia
Cando sa patria apo a cumandare
Benzo Didone a ti ricumpentzare.
22
Didone non de cheret ricumpentzas
Su chi faet po tue est tottu amore
Ca ischit chi ses unu gherradore
E ti faes mere inue affentzas
Lassa istare però sas differentzas
Su ratzismu e-i su colore
Siat po tue o siat po mene
S’importantz’est chi tue istes bene.
23
Siat in mare o siat in frumene
Non cambiat Enea s’ideale
Ddi nat Didone Enea faes male
Ti esto e ti armo a su costumene
Cambiandedi patria e lumene
Diventas unu meu generale
A parrer meu s’idea est giusta
E sa patria tua at esser custa.
24
Ddi nat Enea Didone ostaculu
Non mi fetzas comente presoneri
Ca ischis tue unu gherrieri
Faende gosi est zegu sentza baculu
E zeo a su meu oraculu
Orgogliosu ubbido volenteri
E seguire depo custa sorte
Siat po vida o siat po morte.
25
Malgradu Enea coro duru
Fu sempere a Didone ubbidiente
E sa traditzione ’e s’ambiente
Rispettaiat po esser siguru
Bestiu de costumene issu puru
Fud uguale a s’atera zente
E andaiat a s’ispetzione
Cun sos generales e Didone.
26
Enea non ddu podet supportare
Su si biet in mesu ’e gherrieris
Ca pentzat a su ch’est successu deris
E sa piaga est mala a curare
Dogni tantu andada a su mare
Abaidat si biet furisteris
Zughet sa mente e su coro a deliru
Ca tenet sos Troianos tottu a giru.
27
Non podendeddos Enea suffrire
Sos turmentos de sa sua persone
Si decidet de andare a Didone
Si ddi jat su permissu de partire
Ddi nat Didone ti devo ubbidire
Ca t’hapo postu sa conditzione
Po adempire sos tuos doveres
Tue podes partire cando cheres.
28
Tando Enea a Didone at nau
Iscusami e tene passientzia
Ti ringratzio de s’accoglientzia
E ti prego chi sia perdonau
Si in crachi cosa t’apo abbandonau
Ti jur fattu est po innocentzia
De ti amare po me digna sese
Cantu ti scherzo bene non mi crese.
29
Ddi nat didone cun affettu saggiu
A coro tristu però sorridente
Ti jatzo armas barcas e zente
Po chi fetzas cuntentu su viaggiu
E si jeo ti fatzo custu omaggiu
Ti juro est ca ti amo veramente
E si dd’abbratzat cando fu partinde
Nandeddi de me ammentadinde.
30
Enea cun Didone in s’abbratzare
Lastimosos cun lagrimosu prantu
Nat Didone a Enea ti amo tantu
E ti prego non mi abbandonare
Ddi nat Enea juro apo a torrare
Cando apo a zugher su reale mantu
Cando una patria tenzo in podere
Torro e ti che leo po muzere.
31
Enea ponet sa barca in mare
Isparghende sas velas a su entu
Non podet bier s’ora e su momentu
In-d-un’atera terra a isbarcare
Ca issu at zurau de portare
Sa missione sua a cumpimentu
Ca s’oraculu si dd’iat promissu
Una patria digna de issu.
32
A sas barcas veloces at ispintu
Su entu ca ddis fiat in favore
A nos biere a tempus benidore
Zurande Enca a Didone at distintu
E a Didone Enca at cunvintu
Ca ddi teniat istima e amore
Ma a Didone regina de Cartagine
Dd’abbarrat solu d’Enea s’immagine.
33
Sos Noracesos bient de lontanu
In su mare sa flotta randagia
E tottus curtos funtis a s’ispiagia
Prontos decisos cun s’arma in manu
Ca non s’ischit chi est su fulanu
Sa prudentzia devet esser sagia
Ddis nanta prima ’e ponner pè in terra
Cheris sa paghe o cheris sa gherra.
34
De faer gherra non tenzo coraggiu
Ddis nat Enea cun sa boghe lena
Ca seus zente de nde tenner pena
Po su ch’aus suffriu in viaggiu
Lassaenosi faer s’approdaggiu
In custa terra de paghe serena
Malfattore bos zuro non sco
Solu sa paghe est sa chi crico jeo.
35
E cando chi sa paghe s’est risorta
Cun amore ddos lassant isbarcare
E ddis zanta a papare e a buffare
Ddis nat Enca zuro custa orta
Dignos seis de bos ringratziare
Si no esseus de bois regortos
De famene e sidi fiaus mortos.
36
A Enea domandant a saposta
Poite fiat sa sua benida
Rispondet cun su Zeus de guida
Seus in crica ’e sa patria nosta
Po cussu innoghe non de fatzo sosta
Parto subitu cun sa zente unida
E prego a su deus Zeu
De agatare terra a gustu meu.
37
Bosi lasso sas barcas in cunsigna
E poi torro po che ddas leare
Cando in terra mia apo abitare
Ispero chi siat in Sardigna
Custa terra po me santa e digna
Chi mi potzat po sempere ospitare
Como a intro de Sardigna passo
In santa paghe a bois bos lasso.
38
Zirande Enca in sa pianura
Su canale de su Tirso Leada
Po issu e po sos ateros peleada
Faende istrada in dogni crisura
Tottu su litorale de bellura
Traversat cun corazu non s’arrreada
Arribat a Campeda e faet sosta.
Nande fortzis custa est terra nosta.
39
Enea fattu at s’accampamentu
Cun sos Troianos e Cartaginesos
A biver paris za fiant avevos
In su matessi insoro attendamentu
Uguale zughian s’istimentu
Che frades unios e cortesos
Enea in sas armas ddos addestrada
E a gustu su ddos ammaestrada.
40
Su re Sardanapalo in viagiu
Si ponet de su Medioriente
In su mare arregollet sa zente
A chie agatada in naufragiu
A Orosei faet s’isbarcagiu
E a Ulisse si biet presente
Ulisse narat a sa zente totta
A chie appartenet custa flotta.
41
De s’Oriente sa Sardana cittade
Benius Sardanapalo dda nau
Sa Sardana cittade abbandonau
Aus in crica ’c terra e civiltade
Ulisse ddi rispondet caru frade
Naras gosi po esser perdonau
Custa terra est isola selvagia
E a lumene si nara Barbagia.
42
No as a esser crachi Eremitanu
Dondolau de sas undas de mare
Nami sa beridade e lassa istare
Sa paurìa de unu Ispartanu
A Enea su principe Troianu
Fortzis tue ses beniu a cricare
Si dd’agatas ai cussu rimbambiu
Naraddi ca ddu cherzo mortu o biu.
43
Ulisse abbarrat in sa Baronia
E Sardanapalo in sa sua istrada
A su centru de s’isola puntada
Ma cun tristuras e malinconia
Ca Ulisse po sa tirannia
Chi dd’esset postu in fattu dubitada
E infatti gasi est succesu
Ca fiat de Ulisse s’interessu.
44
A custu Sardanapalo narana
Inue fiat Enea ischiada
Fiat siguru ca ddu tzapaiada
In Campeda o in s’Iscra de Otzana
Andau est Ulisse a Oliana
Cunvintu ca Enca inie fiada
Non tzapandeddu nat unu Sardanu
At imbrogliau a un’Ispartanu.
45
Sa curpa no est de su Sardanesu
Ulisse in cue non tenet resone
Si Ulisse isbagliau at s’istradone
Est ca s’oraculu s’est postu in mesu
E a Ulisse gotiche at tratesu
Variandeddi sa diretzione
Po chi Sardanapalo arriberede
E a tempus a Enca avviserede.
46
Enca biet sa zente arribare
Chie a caddu e chie a pe
E nau dd’at su Sardana Re
Seo beniu Enea a t’azuare
Ca Ulisse est in ziru a ti cricare
Est infuriau e fora de sé
A su Re Menelao at promissu
Ca ti bochit si non bochis a issu.
47
A Enea no impressionada
Su intendede custa novidade
E riuninde sa comunidade
Che unu babbu insoro chistionada
Nande si Ulisse arresonada
E de cubatter tenet volontade
Innoghe devet narrere unu solu
Siat po me o po issu su dolu.
48
Ulisse biendesi dogni tortu
In sa crica sa mala risurtada
De Sardana sa tratza variada
Torrat in segus e si jat cunfortu
Ca cheret a Enea biu o mortu
E leat po su margine s’istrada
E sentza andare a illargu meda
S’attendamentu biet in Campeda.
49
Ulisse est subitu andau
A su Tirso e in sa parte opposta
Si firmat e inie at fattu sosta
Po no istare in attesa isbandau
Un’istaffetta a Enea at mandau
Po chi dd’esset torrau sa risposta
Si est cuntentu comente tiranu
De faere sa gherra cras manzanu.
50
Sos gherreris de ulisse mandaos
Zumpan su frumene a caddu nadende
Ma cando fiant assoru arribande
In su ludu che funtis affungaos
Andat Enea e che ddos at ’ogaos
A issogu cun sa fune tirande
Sendo sos caddos affungaos meda
Morint in su ludu de Campeda.
51
Sa fortuna si comintzat a biede
Zande sa prova a sa manu eretta
Enca at domandau a s’istaffetta
Sa enida osta bona siede
Custos rispondent sentza si nde riede
S’isfida de Ulisse Enca accetta
Si de gherrare tue idea nd’asa
No est a tardare prus de crasa.
52
Enea nat est prontu a faer gherra
Contra Ulisse e cun tottu su mundu
Seo zirande su globo in tundu
Po diventare mere in-d-una terrra
E non de cedo a nissunu una perra
Fina a cando non seo moribundu
E a nissunu liberu mi rendo
Su cantu seo biu mi difendo.
53
Ais biu su chi bos’es succediu
In mesu s’abba in custa pianura
Po fae gherra est una sepoltura
Ca su fangu nos’poned’ in assediu
Fazzo proposta de unu rimedio
Si Ulisse ‘d’accetta cun bravura
Est a gherra solu jeo e issu
Su chi perded’abbarra sottomissu
54
Custa gherra però si deve faede
In s’abba cun s’ispada in manu
Sas armadas abbarranta lontanu
Abaidande solu a si diatraede
Dous arbitros ‘due deved’aede
De parte mia e de su tiranu
Sa vittoria in meritu de jare
Binchende o morinde conc’a pare
55
De s’accordu Ulisse es cuntentu
Su deus Zeus e sa dea Atenea
A su manzanu prima e fae nea
In mesu’ e s’abbafu s’appuntamentu
Ulisse aspettaia su momentu
Atteru e tantu faida Enea
Aspettande cudd’ora de sa sorte
Po sa vittoria sa vida o sa morte
56
Sa notte ansiosa es cun tormentu
Chie ischidos e chie urmios
Tott’ìnd’una sorpresos sun bios
Una tempesta de abba e de bentu
Ha distruttu s’insoro accampamentu
Lassande Ulisse Enea isbalordios
Tronos e lampos a s’intimidire
Finza sos caddos ha fattu fuire
57
Custa tempesta a s’improvvisu
A Enea e a Ulisse incantada
Su Torso aundau tottu amantada
E sas duas armadas ha divisu
Biande Enea e gherreris ispantadas
Cando succediu es custu inferru
Fiad’istade non fiad’ierru
58
Ulisse nad'a Enea Zeus nostu
A fac custa gherra no azzettada
Cando issu cun nois s'inchiettada
Este a'd'obbedire a dogni costu
Zeo mich'ando e lasso custu postu
Prima chi atera tempesta fettada
E gosi s'es finia sa pena
S'odiude Ulisse cun Enea
59
Enea nara su nostu oracolu
Non chere nois chi fazzeus gherra
Devo lassare custa istrana terra
Datu chi Zeus m'ha postu ostacolu
Po ambos es bistau unu miracolu
Finire gosi custa cantierra
Senza dolu e sensa vittoria
Lassande sa Sardignia in pagh'e gloria
60
Custos eroes che funtis partios
Ambos andande po su contu insoro
Andaos si che funti a dolu in coro
E paga zente 'dos ha seguios
Che frades poi si funti unios
Sos chi funti abbarraos 'dos onoro
Zuran sa fratellanza su costumene
Battizzandesi Eliesos a lumene
61
Custa zente possessu han piegau
E sa campeda benid'occupada
Su lumene han postu a sa contrada
E lumenada d'anta Barigau
Nessunu costu d'ada ismentigau
Ca barigau ancora si nada
Po chi andad'e chi ada bennede
Brigau su lumene ad' a tennede
62
Dividos si funtis in tres gruppos
Chie a ponente e chie a levante
E dogni gruppu dae cussu istante
Fu sottopostu a faede isviluppos
Comente frades non comente lupos
Cun corazzu e fiducia costante
Su juramentu fia testimonzu
De s'azzuare a oras de bisonzu
63
No hanta fattu una turre Babele
Po su sorteggiu fattu a s'istile
A unu sa campeda 'e Sorradile
A s'ateru sa campeda 'e Lochele
A su terzu sa campeda 'e Boele
Divisione fatt'a sa civilc
Separaos però cun sa puntiglia
D'essere unios comente in famiglia
64
Faende fronte a s’indoro destinu
Han dimostrau provas de valore
Su contadinu azua su pastore
Su pastore azua su contadinu
S’iscambian sa merce de continu
Cun rispettu fiducia e amore
In santa paghe fratellanza unida
Po scculos han fattu cussa vida
65
Sos de lochele pare chi no amene
Arare su laseddu ‘e sa luzzana
Han preferiu sa terra montana
A costu de more defamene
S’amore insoro es su bistramene
Bestios de pedde a pilu e lana
Comente montanaros barbudos
Han pigau su lumene’ e pelludoso
66
Sorradelighes sa prima abitada
Dac sos Iliesos fia tando
Però sa data no isco e cando
Poi sorrana fia lumenada
Como sorridile si nada
No isco su poite mi domando
Fia però prus abassu meda
A portada a manu a sa campeda.
67
Cando chi populau han Sorrana
Cun barracas ispartas in su pardu
E manu a manu a tempusprus tardu
Arribaos funtis a Turrana
in cassa terra mite soliana
Ad'ispintu s'orgogliu galliardu
E populau hanta prima e poi
A Nughedu in Arzolas de goi
68
fu s'emigrazione posta buddu
E cheriah sa terra populare
De custos ndad'andadu ad abitare
A Tanghé iddedera e muruddu
Sia po custu o sia po cuddu
Chi sia beru non pozzo jurare
Ma comente s'intende de sa zente
Fia zona abitada veramente
69
Torrande a Bocle in cussas taccas
Sco obbligau su zestu ch'isvele
Poites chi si narada Bocle
Ca fu sa zona de boes'e baccas
De procos e de arbeghes craccas
Fia prena che e cussos rochilazzos
Fu sa zona distinta sos crabazzos
70
Fu sa zona a cassu istile
Su solianu comente s’umbruzzu
Difatti abitaia su crabazzu
Ue oe si nada su cabile
E in cuc tenia su cuile
Inu’este sa conca e su carazzu
A modu e tando a usanzas grecas
Biviad’issu puru in cussas precas
71
Santu Chirigu canpu c’ s’iscusorzu
Si narda e si narad’ancora
Fia mercau a s’antiga dimora
De latte casu pezza e orzu
De mercantes ndiad’ad ogn’ora
Cambiande s’insoro mercanzia
Che frades cun fiducia e garanzia
72
S’ambiente fu tando genuino
E sa vida po custos con fu lezza
Lorene Pardeintro e sa Tezza
Fia mercau po pegus bovinu
Tramariga inueste su trainu
Fu dedicau po sa merze grezza
Po chiec andad’a ‘caddu e chic a pè
Fu de continu su batti e lè
73
Terra Idda e Truschedu sas gemellas
A sa ribalta fiant ‘in cuss’era
Inie ‘due fu sa casiera
Consideras fian cittadellas
Duia tessinzanas e modellas
E po sa lana sa filatiera
Interessos bendian sos fruttos
Po ceriales e po so tessutos
74
Sos Noracenos in sa pianura
E sos Iliesos in collina
Carrelas po sa zente pellegrina
Fian trese po bennedea s’altura
Peddarza littiu carrela e penura
S’ iscala e s’arca fia sa vicina
Sos mercantes beniam de lontanu
A caddu dac tottus campidanu
75
Tempus andale e tempus benide
Po custa zente fuida una cucagna
Fende sos istazzos in campagna
Ca su populu fiada creschinde
Sa zente fu contenta beniminende
Isprtaghendesi prusu a sa montagna
E cun su tempus a pagu distaccos
Han popolau Petzarzu e Laccos
76
Inue oe sa conza si nada
Due fia sa pelletteria
E in petzarzu sa macelleria
E in Arzonlas s’incunza e s’annada
E iscalas Mugheras fu famada
Po sas femminas de galanteria
Po sas femminas faian fieras
Si na po cussu Iscala Mugheras
77
Ardaule non fiada esistente
Sa locura una foresta fiada
Ulimos murtas e crecos teniada
E su murdegu a una padente
Abitada non fia de zente
Crabas procos e baccas ‘du’aiada
Fu po sa zente sa zona deserta
Sol’un’intrada ‘du’iada aperta
78
a cuminzare dae s’ Irrinzolu
fu recintu de roccas dae pare
e no ‘du’ia logu de entrare
s’intrada fu de ie carru solu
ind’unu puntu calanta a imbolu
po segare in curzu e cuitare
e custu puntu fiad’ in su pranu
in s’iscaledda de zia Pisanu
79
su crabazzu chi fud’in su rochile
Zuseppe Craba nanca si narada
In Corongiu ‘e Crabas abitada
Ca inic tenia su cuile
Isposau si fudi a sa civile
Cun Lorenza Pisanu s’istimada
Tentu ha po fortuna e po disizzos
Duas fizzas e battero fizzos
80
Zuseppe Craba a lumene intesu
Nanta ch’in Ardaule ha fattu abitu
Ma no ha lassau nudda iscrittu
Si fu Troianu o Cartaginesu
Ispartanu o puru Sardanesu
Ma d’essere Iliesu a su dirittu
S’ischi ca su crabazzu issu faida
Ma non s’ischi de cale razza siada
81
Su lumene de cussa iscalighedda
Beni de sa megere ‘e su crabazzu
Ca cun su latte e cun sa brocchighedda
Rende e segandosi sa cambedda
Lassa su lumene in cussu passazzu
Custu passazzu fudi in logu crara
Inue como abita Pino Zaru
82
Zuseppe Craba non fudi isbandau
Ha fattu chimbe istados cretieddu
Onnoe Puzzu e minda Puzzigheddu
E a Zuidda cun su Barandau
Semper’issu in cue a cummandau
Cun sas manos e cun su faeddu
E calculande a sos familiares
Fiant’issos sos meres seculares
83
Inue custa zente abitada
Es connota cà ‘duà musoleos
E in cue cantanta sos tedeos
Sos abitantes de cussa contrada
Fia sacra una tumba rispettada
Cun su cultu a sos insoro deos
Sos mausoleos non zughen fentanas
E si naran sas Domos de Janas
84
Malgrado sos istazzos in foresta
In mesu de sos buscos ispinados
Fizzas e fizzos si sun cojuaos
E han tent’una famiglia modesta
Po issos fia die e notte festa
Ca non fiant mai controllaos
Cun bona fide e cun bonu coro
Fu po issos sa vida unu tesoro
85
Naran però su troppu bene istare
Perde valore e dogni fantasia
Ca s’odiu s’invidia e sa gelosia
Sa santa paghe faede agitare
S’allegria in dolu a cambiare
Distruende s’amore e sa bramosia
E sos chi funtis in su paradisu
Si bient’ in s’inferru a s’improvvisu
86
Difatti sa Sardigna invidiada
Fia dae sos regnos de vicinu
Ca via sa Sardigna unu zardinu
Chia s’umanidade incantada
A sa Sardigna nudda ‘di mancada
Tottu tenia pane casu e binu
In tottu sa Sardigna in cantidade
Fia su chelu po s’umanidade
87
In custu sardu amenu parsdisu
De paghe fratellanza e recreos
Interessu cummerciu e impreos
Tottu es cambiau a s’improvvisu
Ca sos Cartaginesos han decisu
De isbarcare cun sos Eritreos
Cando sa zente allarmada s’es bida
Bona parte in sos montes es fuida
88
Prima ‘e Cristos su dughentos settanta
In Sardigna sa prima incursione
Dac Macheo s’arabu dragonc
Cartaginesu generale nanta
Invade sa Sardinia tottu canta
Inferociu che unu Icone
Distruttu han tottu arabos e moros
Agricoltura richesa e tesoros
89
Sos Noracenos de Losa e contrada
‘Dos ha distruttos s’arabu tiranu
Custu Macheu cun s ‘ispada in manu
Treghentos ottanta mortu ndada
Adone solu si ‘ da salvada
Ca dac Losa che fia lontanu
Perdiu sidd’anta in sa tracssa
De ozzastros e buscos de chessa
90
Adone ca no’ d’hanta catturau
Es cuntentu e si ja cunfortu
Pregande a Zeu ca no ‘d’hanta mortu
Cando sas feridas s’ha curau
Vendetta contra custos ha zurau
Cuau in Monte Airau ses resortu
E s’incasa a s’iscurigau
Passau este a su Barigau
91
Monte Airau ‘di nanta oc in dic
Ca cussu lumenc’daus connottu
Però Adone airau e tottu
Fia cando si es cuau inic
E custu lumenc abarra gasic
Po Ardaule distintu e notu
Malgradu pagu connottu in s’istoria
Es dignu de d’du tenner in memoria
92
Ardaule su tu este s’onore
Ista ficru e sa faccia non cuas
Monte Airau este in terras tuas
E tened’unu lumenc ‘e valore
E su matessi eroc cun ardore
Faede a Monte Piscamu artes suas
Su nuraghe si ha fattu po difesa
E custa pura es terra Ardaulea
93
Ardaule tue puru as tentu
Unu nuraghe in sartu tu costrettu
A monte Piscamu este in logu bruttu
Su colossale sardu Monumentu
Pagas perdas ‘duada in fundamentu
Ca cun su tempus s’agata distruttu
Però ancora esiste su notoriu
De custu momentu antigoriu
94
Adone fudi eroe de valore
E pone sa montagna in movimentu
Senza perded’un’ora ne momentu
Ha penzau armare ogni pastore
E fattu ada in Campu Majore
Unu campu de addestramentu
E a sas armas’ dos ha sottomissos
Po bochire e a si salvare issos
95
Adone in tottu sa collina ricada
Po zapare pastores valorosos
Nandeddis scis fortes e corazzosos
E comente gherrare dos indicada
In tottu sa boscaglia fortificada
Po esse prus siguros e orgogliosos
Fac trinccas muros e muraglias
Po rispinghed’assaltos e battaglias
96
Iosto de calòares su ribellu
De Amsicora fizzu e Calidde
Cun Adone si unidi che frade
Nandeddi asa bie su macellu
Chi succedid’in custu duellu
Ca jeo tenzo zente in cantidade
E benin puru a nos zare azudos
De sa Barbagia tottu sos pelludos
97
Asdubale accampau a Fordongianus
Cun duemila e treghentos gherreris
Custa fia s’armada e sos carderis
In bandiera iscrittu in africanu
Buschi e Ula cun S’arma in manu
Hanta respintu a sos furisteris
E a Caardelis che funti zumpaos
E inie si Funti accampaos
98
Carderis e Cardelis si assimbizzanta
A parre meu su lumene es giustu
E a cuddos chi non cretentecustu
E criticande sa limba manizzanta
Si de ischire in prusu disizzanta
Si pighente unu impegnu robustu
E crichente su chi es necessariu
In dunu cartafaciu antiquariu
99
Beru o non beru mi tocca chi narza
Ca custa gherra in cue este istrada
E fatta ‘d’hanta in cussa contrada
Tra funtana ‘peddes e Peddarza
Sa limba non ‘da creo faularza
Ca su lumene su issa ‘di nada
Su lumene ‘di Jada s’impartanza
E creo sia testimonianza
100
Custa guerra fia temeraria
Po ambas partes fu distruzione
Asdrubale es fertu in persone
E sa vida si salva solitaria
Adone es mortu de malaria
No in battaglia gherrande in Odone
Custu Adone es mortu de ora
Ma su lumene es biu ancora
101
Adone in Odone es seppellii
E su lumene in inie es abarrau
Asdrubale a Cartagine es torrau
Fertu a sa manu e avvilii
Ha de nou Macheo afferrau
Però Macheo sa matessi cosa
Morid’in sa battaglia sambenosa
102
Iosto es su re de sa montagna
Ecumbatted’in mesu ‘e sa boscaglia
A su nemigu a fattu sa muraglia
Cun trinceras ispartas in campagna
Cartagine sa Libica cumpagna
Perden sa fama e s’insoro medaglia
Lassanta sa montagna cun paura
E si cuntentan de sa pianura
103
Prim’e Cristos su dughentos sessanta
Fae Roma in Sardigna invasione
Cun Lucio Cornelio Scipione
E tremila gherreis gasi nanta
Arribaos a Losa in Abbasanta
Su generale rumanu Leone
Gherrande cun Cartagine s’isfogada
Ha bintu e de sardigna cheddos ogada
104
Scipione in su sardu orizzonte
Siguru ca in tottu aja bintu
Su corazzu s’orgogliu d’ad’ispintu
De ch’ogare a losto de su monte
Ma biendesi cun issu de fronte
De s’impossibile abarra cunvintu
Ca fertu est’issu a sua armada
Fu s’ottanta po chentu massacrada
105
Sos romanos de anima cruenta
Ostinaos de pessima intragna
Su fogu hanta postu in sa montagna
De sa Barbagia finza a sa trexenta
Ma Iosto una fascia a pampa lenta
Fae de fogu in s’aperta campagna
E sos progettos suos geniales
Salva sa zente cun sos animales
106
Roma de tando a sa barbaricinu
‘Da calculau comente dimonius
De su sardo montanu patrimonio
Cartagine Romanue Bizantinus
Libicu de cherente intende s’insolu
De sos montanos han fattu s’inseru
Ca nanca fin dimonios de inferru
107
Vendettas turmentos e oltrazzas
A sos montanos toccad ‘a suffrire
Non podent’ intrare nen bessire
Ca scarrau ‘dis hanta sos passanzos
Pastores massainos e crabazzos
De s’insoro si dovente nutrire
Su chi zampanta in sa pianura
Devia morre sutta sa tortura
108
Sa montagna fudi assediada
De sos chi cumandanta in pianura
E tando isviluppada s’es sa fura
E su ladru a nessunu rispettada
In bassura a de notte si andada
Furanta Trigu Frutta e verdura
Dae cando su ladru ha postu in usu
Sa fura non si es firmada prusu
109
Su Romanu Malignu Torquatu
Binche sa guerra in su Campidanu
Asdrubale a Magone e Annau
In battaglia presoneris ha fattu
E a losto su ribelle ingratu
‘Da mortu cun s’ispada in manu
E Amsicora currende in sa fua
Si bochi cun s’ispada a manu sua
110
Po sos montanos fia su terrore
Ca non tenianta su comandante
E penzau hanta de s’istante
De si unire cun forza mazzore
Po si difende dae s’invasore
Cun zente prus unia e vigilante
E de unire prusu a sa montagna
Sos istazzos de s’aperta campagna
111
Biende tanta noia e imbarazzos
Inutile aspettare es s’avvenire
Penzan comente si podere unire
E lassare in su monte sos istazzos
Usande donca pes e manos e brazzos
E una idda de sa costruire
E fattu hanta gosi s’unione
A segundu s’issoro opinione
112
Nant’Ardaule si es populau
Su tu trinta prima ‘e Cristos
De varias razzas ‘e omines mistos
Su razzismu non fia calculau
Tottu fra issos hanta accumulau
Legos ignorantes e abitos
E lean su possessu immediatu
Inue sos istazzos prima h’an fattu
113
Arda ula ‘d ‘hanta postu a lumere
guarda gola in italianu
ca su canale vicinu e lontanu
sas abbas suas che lead ‘a rumene
nois Ardaule a costumene
‘Di naus po su matessi arcanu
su altu pianu po sos naturales
es separau cun duos canales
114
Ardaule in sa sua carena
naturales tene sas carazzas
de burrones buscos e azzas
es circundau tottu a cadena
chi su cale una persone anzena
si anda sola nde perde sas trazzas
e po istintu sa sua natura
finz’a su mortu faede paura
115
Ardaule in su altu pianu
Es situau che libru apertu
Dividiu de su canale es certu
Chi separad’umbrazzu e solianu
Su cale in cussu tempus lontanu
Bivende cantu hantae soffertu
Ca cussu riu chi passad’ in mesu
Fia turmentu po s’ Ardaulesu
116
Ardaule po seculos in penas
Ila biviu comente animale
Cando fudi aundau su canale
Sas domos fian de abba pienas
Che tragaia sas domos terrenas
Cando chi faia temporale
Ca in s’apertu fian sos collocos
Che tragada canes puddas procos
117
In cussas duras miseras epocas
Cur tribulia e tantu patimentu
Sa domo si faian cun appentu
Fessin mannas o fessin piccocas
Chie biviad’in preccas e roccas
Po si riparare abba e bentu
Essente massaios o pastores
Fianta lodros e maleffattores
118
Zertu ca fia zente mani mrunca
Si domo non teniad'in cuss'era
Difatti in Ardaule considera
Due fidi sa precca e s'ispillunca
Po alloggiu de sa zente furunca
Delinquente de dogni mancra
Sempere fian sas preccas pienas
De chi bivia de palas' anzenas
119
Non si cheriant' in comunidade
Custa zente randagia uriunda
Faint' una vida vagabundu
Solu cun issos in sociedade
Sas femminas de male calidade
Fian po custon sa vida giocunda
Furanta e biviant' in sas gruttas
Sos ladros cun sas prostitutas
120
E gosi custa zente si campanta
Cun sas femminas a s' isgangarada
Girande sa montagna in camerada
Nde bendianta e nde comparanta
In iscalas mugheras festanta
Sa missi po sa bella e sa contada
Sendo a sa nua senza zughe mantu
Fudi a isfida dittad' a s'incantu
121
Po cantu tempus s'ominc selvaggiu
sa femmina ha pigau a sa lezzera
e nda suffriu de ’ogni manera
issa bivia solu cun coraggiu
Su turmentu sa pena su disaggiu
chi suffriat sendo in sa fiera
che ischiava fiada leada
poi sola in su monte abbandonada
122
Sa femmina est un'ateru mendu
no es che a s'omine medesimu
sa femmina es su mundu e s'incantesimu
e a s'omine du fac giocundu
ma cando chere du poned' affundu
de su fiancu du torrada centesimu
ma tandonon tenia su podere
fud'ischiava e s'omine fu mere
123
Beru sa femmina es cucuriola
e s'omine gasi da cheriada
però cando issa partoriada
da lassaiada in sa precca sola
abbandonada che una crabola
si biviada o puru si moriada
coment'essede custa unu cane
senz'assistenza ne abba non pane
124
Non solu custa fu traschia mala
Po sa femmina in su patimentu
Andada e si cricada nutrimantu
Cun su fizzu pittiu a pala
E sos ateros infattu addogn'ala
Nandeddi mamma cun tristu lamentu
Custa vida faia cun affannos
Fin'a cando sos fizzos fian mannos.
125
Custa vida sa femmina faiada
E issa d' affrontada cun coraggiu
Ancora c'ada un ateru disaggiu
Chi po tradizione s'usaiada
Cando unu anzianu fiada
'Du occhianata comente omaggiu
E custu ostaggiu moria de coro
Po sacrificiu a su deus issoro.
126
Bella es s' usanza e sa tradizione
Si beru cste a comente nanta
Sa conca a su mortu che seganta
E' da coghianta in su padizzone
Su brou che bufanta in comune
In famiglia e poi 'du cantanta
Nande su mortu cun nois riposada
E su biu in corpus si'du gosada.
127
Si este a osservare su narcu
Chi s'intende de usanzas antigas
Tramandau cun limba e cun urigas
Dae su primu a s'urtimu creu
Non tenzo curpa e mi creo reu
Iscriende sas semplices rigas
De Orroja uminiga fattos de ora
Però sa zente 'du narant 'ancora.
128
Cand'in famiglia unu anzianu
Arribau a una certa edade
Babbu mamma sorre o frade
Parente de vicinu o de lontanu
Bonu amigu o unu tiranu
In s'amicizia o in sa mistade
A 'du occhire fudi a destra o a manca
In sa 'e preide Luciferu calanca.
129
si passanta tra issos su chessorzu
Cando 'du iada unu a che leare
Su sorteggiu devianta tirare
A su sero a s 'incurigadorzu
Nande custu es su pausadorzu
Prima de cuc non deves firmare
E su pausadorzu de su boja
Fu cussa precca prima de s'orroja.
130
Appena fatta cussa pausada
‘Di torrad ’a ettare de farranca
A manu estra o a manu manca
A brazzett’o a coddu ‘du piada
Poi zandeddi una pugnalada
Fudi a cheddu ettare in sa calanca
Ma su notte rende in s’orroia
Salva su bezzue mori su boja
131
Po cussu Orroja Uminiga si nada
Ca rottus funt’in dominiga notte
Dac cuc finia cs cussa dotc
Su bezzu a morre solu si lassada
Sa calanca est iscuminigiada
De Luciferu ca fi sacerdote
Sa limba nande custu no isgarrada
E a sa calanca su lumens abbarrada
132
Beru a non beru custa cosa
S’ambiente fia primitivu
Penzande e discutende su motivu
Ideande cun sa manu ingegnosa
Hant’iscavau e fattu sa losa
Po sos mortos chi fiant’in arrivu
E ‘dos interranta a dolu in coro
Ad ogn’unu vicinu a domo insoro
133
Torrande a sa nostra cittadella
Ardaule sa idda famosa
A prostituta e ladru de ogni cosa
Han penzau de fae querella
Bogandecheddos de dogni capella
De sa lo cura mitica pomposa
Fu sa dimora noa senza duda
Logunziu Onoai e Mancanuda
134
S’odiu su dispettu sa tortura
Po Ardaule non fu bellu jogu
Ca una notte hanta postu fogu
Po che brusare sa idda ‘e Lucura
Po istudare cussa brusadura
Zente ha beniu de doglia logu
Sos gherreris de doglia fronte
E sos pelludos dae s’artu monte
135
Su focu in Laccos Pezzarzu e Mutredu
Iddedera Muruddu e Riu Marchi
Sa zente de Ula e de Busachi
Neoneli Sorridile e Nughedu
Fattu hanta sa fascia in su boschedu
E poi brusandeddu a iscachi
A su fogu a passos de zigante
Firmau ‘danta in ponente e levante
136
Otto dies de continu tenende
Fu su fogu in lucura che inferru
No ha lassadu nae po afferru
Ulimos e crecos distruende
De bivere comente fu bivende
Po ardaule es bistau s’inserru
E s’afeu hanta postu a sa idda
Narandeddi Ardauli pistidda.
137
Tottu sa zente disorientada
Pranghende cun lagrimas in s’ogu
Po sos mortos ch’ha fattu su fogu
E sa idda dae pare brusada
De animales prusu non d’ada
Ca si che sun fuios de su logu
E sos chi non siche sun fuios
Funti mortos de su fogu arrustios
138
Po Ardaule es sa trista lamenta
Sa idda de su fogu demolia
Za ‘das pagada cara e salia
Po su ch’as fattu a sos ladros amenta
Ca su fogu a pampa cruenta
Ti ha lassau sa prazza pullia
Tue a sos ladros ch’as bogau fora
E issos t’han abrusau sa dimora
139
S’inumana facenda disastrosa
A tottu cantos ada isbalordiu
Su corazzosu de coro ardiu
S’anima unghia timorosa
E sa idda ha pigau torra posa
Cando sa terra ha de nou imberdiu
Finza cando sa idda si es formada
Sa zente in sa preccas abitada
140
Cando Tiberio ancora cumandada
In Roma cun lezze e disciplina
Cun sa sua astuzia malandrina
Ischiavos in Sardigna mandada
Po chi custos d’essen coltivada
In pianura e in sa collina
De su triballu e insoro fruttos
Roma nde tenia sos tributos
141
Mandau ha chimbemila ischiavos
Egizianos e israelitas
Po colonos industrias e dittas
De Mestieri capac’e bravos
E Roma nde tenia sos ricavos
De tottu custas opera iscrittas
Pagande sos tributos compromissos
Non d’abarrada po bived’issos
142
Po cussu es chi si funti rivoltaos
Industriales cun sos operaios
Colonos aziendas e massaios
Ca fianta a su massimu isfruttaos
Commente animales trattaos
De sos isfruttadores e falsaios
E cando chi custrettos si sun bios
A sos montes si che sun fuios
143
Non fia tantu barbaru s’esiliu
Po custa zente civile e onesta
Ca custos han zapau in sa foresta
Libertade e serenu domiciliu
Senza cumandu e senza umiliu
Faianta una vida modesta
E manu manu comente s’abizzanta
S’ambiente montau civilizzanta
144
Egizianu e Israelita
Armaos de pugnales e dagas
A carzone biancos e a ragas
A ripone cabanu e a berretta
E sas carzas suba s’iscrapitta
Su chintorzu ‘e pedde po sas bragas
Oe ancora po isporto a lumene
Usan su memorabile costumene
145
Biende custa zente industriosa
Su montanaru ha fattu attenzione
E imparande cun precisione
Faiad’issu sa matessi cosa
Istradas in sa zona buscosa
Po tenne sa comunicazione
In badde in collina e in canale
E tottu su mantanu litorale
146
Custas’usanzas han postu in su
Sa zente unia e laboriosa
Po Ardaule es sa matessi cosa
Had’imparau como nd’ischi prusu
De biver’in sas preccas ha conclusu
Pode fae sa domo a dogni posa
Non che a prima sa domo che tana
A una istrada e senza fontana
147
Prima sa domo fatta a muru siccu
Fu senza fundamentu in su terrenu
Como ‘das faese a muru prenu
A perda segada a mazzu e a piccu
Amantada a teula che irricu
Non che a prima a linna e a fenu
Prima s’intrada non zughia per ras
Como s’intra ‘d’aperis e serras
148
Ardaule mi tocca chi ti nazza
Cantu tuc as suffriu cun su fogu
E como zente de dognia logu
Beninti a ti cricare sa piazza
Mannos pittios de dognia razza
De sa terra nde coerente unu orrogu
Po si fac sa domo de abitu
A segundu s’insoro necessitu
149
Cominzau hanta a fac muros
Po sas domos cortes e corrales
Po sa zente e Po sosanimales
E po sos benidores futuros
E po essere ancora prus siguros
Faen fentanas portas e portales
Po chi sa domo fessidi serrada
Cando chi sa zente riposada
150
Ardaule s’es de nou formada
Dae Adaulesos e istranzos
S’istranzu nd’ha tentu sos badanzos
Sendo intrusu issu cumandada
S’ istranzia fu sempere onorada
Fessinti grassos o fessinti lanzos
Po s’instranzu Ardaule fu su portu
E dogni furisteri arregortu
151
Po cussu ‘d’han postu sa canzone
Ardaule si chere zibulau
E sa idda no hanta affaulau
Ca es vidente sa distinzione
Oe in die s’istranzu in persone
Prus de s’Ardaulesu es calculau
Po natura in custu logu nostu
S’istranzu este a su primu postu
152
Gosi sa idda es chi d’hanta fundada
Comente prima in sos chimbe puntos
A si unire che funti raggiuntos
Manu manu comente ismanniada
Sa popolazione aumantada
Tando penzau hanta a sos defuntos
E fatta han po su genere umanu
Su campu santu in Santu Damianu
153
In zuiza hanta fattu su corrale
Po sos boes e baccascun premura
Una corte in Funtana e in Lucra
Po sos caddos adatu su locale
Po molentes procos e mannale
Fu Puzzu e minda sa zona sigura
Cortezza fia sa corte mazzore
Po su cuile de dogni pastore
154
Tottu Lucura han recintu de murus
Inucno ‘duia roccas craccas
Facnt ‘ araoso carros e traccas
Cun sos atrezzos po triballos duros
Po esse zente e animales sicuros
In sas intradas han postu sas zaccas
Putzolu ja ‘e carros e Idduozzo
E in sa jacca manna narre pozzo
155
Sa zente a triballare si es posta
Filand ‘e tessende linu e lana
Una inza hanta fattu in Funtana
Ee un attera in in binza ‘e Costa
Triballande senza fac sosta
Sa terra bella e sa mezzana
E coltivau hanta sos umbrazzos
Po ligumenes fruttas e trigazzos
156
Sa zente triballande sendo istraccos
Non tenia corazzu ‘e riposare
Po nde pode su mustu ricavare
Buccan sa perda e faente sos laccos
E s’ aniga ponendedda in saccos
Cun sos pese a s’ iscurtza a dda pistare
E su mustu collian po s’annada
In sas buzas de pedde non contzada.
157
Sa prim’ aniga fiad inarzzeddu
Biancu saborio e cabudarzu
A trigazzos ‘d’ han postu in Binarzu
Carrigadore però minuncheddu
Su lumene ‘du nara su faeddu
E non creo chi sia faularzu
De custu seo zertu e siguru
Ca connotu d’happo zeo puru
158
In Zuizza fu su crastu mannale
O forzis fia su crastu mannale
Sa finitia de su carnevale
Festaiant ‘in cue dogni annu
Cantande e pranghende senz’affannu
‘D i etaianta abba ozzu e sale
E a su mortu carnevale caru
Lassaianta sa corona ‘e laru
159
Non solu carnevale festaianta
In su famosu crastu paesanu
Ma sonaian su carru montanu
Ca tando sas campanas non tenianta
Po cussu custu corru sonaianta
A su sero e su manzanu
E custu corru faiada ischire
S ’ora de isvegliare e de dormire
160
Cricande mi es diffizile su zappu
Po ischire cal' es sa realtade
De totta canta sa comunidade
Chie de custos fiada su capu
De su Condaghe nde fazzu s'istrappu
Si s'iscritt'este iscrittu beridade
Si no crro tradurrere su nadu
Forzis fia Predu Furadu Ladu
161
Po curpas de sos barbaros anduias
Sa vigilanza notturna hanta postu
Comente barrasellu a usu nostu
E si naranta guardias buias
Cun s'ispada in sas cinturas ruias
E su berretto rigidu e tostu
Cun sa conca e su mortu figurada
E bocchianta a chi si ribellada
162
Sa disciplina fia rigorosa
Si es beru su chi sa zente nanta
Sa manu estra tando che seganta
a unu chi furada crachi cosa
Po chi desse sa vida noiosa
Biendeddu sa zente si beffanta
E a su chi faia crachi morte
Devia tenne sa matessi sorte
163
Ardaule ca fia rispettosu
Si cheria de tottus ruispettau
Nughedu e neoneli ha protestau
Contra custu rigore sambenosu
Ca non fudi Ardauli piedosu
'D'hanta un ateru afeu imbentau
Ca fu serrau a muros e canzellos
'Di naranta sa idda 'e sos ribellos
164
Ardaule sa lecita tortura
As usau po chi faia male
E tue asa agiu in modu tale
Po rispettare sa tua bravura
Sos tuos riccos donos de netura
Chi tenes de s'antigu a s'attuale
Tii nazzo unatera opera celeste
Ardaule in sa terra tua este
165
Una rocca istampada zigantasca
Es Corozu Pertuntu a ispantu
Ateras roccas de intantu intantu
Fattas de sa natura pittoresca
De Inarzu sa trincca grottesca
Es po S'umanidade unu incantu
Ma de s'Ardaulesa puntiglia
No es considerada meraviglia
166
Sas tres azzas de Intrecoronza
Non funti fattas de Zorobabele
A s’azza cun su ponte parallele
Custu limene tocca chi ti ponza
Sa gemella de fronte testimonianza
Es s’azza de su nasu’e Crabiele
In sutta un’apertura istrinta forte
E si na’su passazzu de sa morte
167
A zosso es Conca ‘e su zardiu
E Coronzu ‘e fruscos su casteddu
Es circular e in forma de aneddu
Pared unu stecau ispadacinu
In Conca ‘e Damianu su terrinu
Fia pianeggiante cretieddu
Oe ridotta a istados feos
Dae sas franas e sos trimuleos
168
Duas calancas Ardaule ada
Vergines sentza essere isploradas
Però de sos antigas lumenadss
In Paniga est una situada
S’atera este in Perda Seddada
Des sos Ardaulesos trascuradas
Non ddas valorat sa comunidade
In propaganda e pubblicidade
169
Cando pardu fu Pardu veramente
Non che a oe chi fae paura
Prima Pardu fi tottu pianura
A vista e ognu a unu padente
Incantaia su mundu e sa zente
Sos donos chi uffria sa natura
Fud’unu paradisu po sas fruttas
Como est un’inferru ‘e roccas ruttas
170
Su molinu de Pardu e Traessile
Fattos marzare dae su trìnu
Sa zente andaia de continu
De Ardaule e de Sorridile
A cuminzare dae manfanile
Finz’a su sero a s’iscurigadinu
A s’iscurza e a pe andaianta
E su trigu e s’orzu si molianta
171
Pardu ad ‘una lumenada fissa
Po s’iscala chi este in su rochile
Ca unu para dae Sossadile
Benind’ad Ardaule e fae missa
Sendo passande in sa rocca lissa
Ch’es ruttu e mortu es su manfanile
E interrau inic es senza bara
Di nan po cussu s’iscalada ‘e su para
172
Ardaule in sa media altura
T’as fattu sa dimora de abitare
Ca tened’aria bona a respirare
E unu paronama de bellura
Sa visuale de sa pianura
In dies ballas sibie su mare
Ses in possessu de trinta funtas
De abbas ballas friscas e sana
173
Has biviu modestu bene e male
Ardaule po seculos de ora
Su essere autonomo valora
Pagu o Meda in su capitale
Ca beninde in tempus feudale
Pagas tassas interessons e mora
Cando cussa die adìa imbattere
Tue triballas po papare atere
174
In su settanta o su noranta noe
Rilevo de s’iscrittu e su chi nana
Cuminzada es s’era cristiana
In sardigna ma certu non soe
Ca tando puru comente a oe
Sas datas a s’imbesse cambiana
Nanca es Paulu e Sant’Antiogu
Sos primos chi visitan custu logu
175
Beru es ca Sant’Antiogu
In Sardegna su lumene ha lassau
E cun sos pese inue es passau
Ha benedittu terra abba e focu
Po basare sa terra in cussu logu
S’imbenuga sa conca ad’abbasau
Nande cun sas mias preghieras
Custa terra divente minieras
176
Paulu Antiogu sos preigadores
Predicande in s’aperta campagna
In pianura e in sa montagna
Cunvertinde massaios e pastores
Delinquentes e malefattores
E incredulos de pessima intragna
Ma su batteru chentos binti sette
Tottu cambia Genserico erette
177
Genserico su re barbaru
Profitta ca fu mortu Valentinu
E isconfittu ad’a Marcellinu
Generale e cristianu caru
De sardigna fu sunicu faru
In s’imperu Leone Bizantinu
E cando chi es mortu Genserico
Ha regnau Gelimero e Unnerico
178
Zabarda generale in sa montagna
Ospitone su capu in sa barbozza
Incredulu e de indole servazza
Ribellu a sa corona de Ispana
Narsete in sa buscosa campagna
Fia su capu de sa bandidazza
Ardaule po custu generale
De sos bandios fu sa capitale
179
Narsete ad’a Totila isconfittu
A Gelimero d’ha bintu Bellisariu
Po finire su barbaru calvariu
Su Paba a Ospitone ada iscrittu
Po ponne paghe faendeddi invitu
A Casteddu monsignor Gianuariu
A Ospitone Paba Gregorianu
‘D’ha battizzau e fattu cristianu
180
Narsete cun Zabarda su medesimu
Si cunvertin cun bona voluntade
A s’umiliazione e santidade
Lassande su feroce Birbantesimu
E dac tando su Cristianesimu
A sa montagna ha zau libertade
E su anda e beni ha postu in susu
De campidanu a capu ‘e Susu
181
Ardaule sas battero istradas
Ha fattu po comunicazione
De su pranu e boele unu istradone
Po nugheddu e Sorridile sas intradas
De Funtana puneddu preparadas
Po carru pocaddu po pedone
Po Austis Putzolu in cusas alas
Neoneli Iduotzo Intro ‘e iscalas
182
Po Arduale tando ite guerra
Po vizzare e in su trasportu
Su monte situau in logu tortu
S’istrada fiad ‘unu aferra aferra
In sa collina in badde e in serra
Non zaia riposu ne confortu
Sas istradas fin carrela malas
Po carru caddu e iazzu in paklas
183
S’istrada cominzada de sos baccos
Fatta ind ‘una ripida piagada
Chissai cantu perdeos ‘du ada
De Boele finz’arrivare a Laccos
Sas persones e sos boes istraccos
Sueraos a s’urtima istremada
Cando solu in penzamentu cniada
Persone e animale si tremiada
184
Ello non fiada traschia mala
Su traballu chi tando si fiada
A s'iscurza e a pe si andaia
A ghilarzi abbasanta e a dogni ala
Cun su iazzu a conca e a pala
Sidi e famene si passaiada
Peus de mendicantes attrudios
Male bestios e pagu nutrios
185
Sendo su comerciu postu in motu
de manu e bucca ia sa canpaiada
contribuidosnon si pagaiada
sa lezze ancora nonb ian connotu
ecco pero dae nou de botu
su chi prus non si aspettaiada
de occupare4 sos nostos terrores
sos barbaros feroces saracenos
186
De su setteghentos e noe abarraos
funti a su setteghentosbintiduos
leandeche caddos arbeges e zous
bezzos e zoppos finzas iscorraus
po cussu es chi funtis torraos
po lassare sos terrenos nous
postu han fogu a s'agricoltura
in sa montagna e in pianura
187
Tottu ha distruttu su barbaru coro
A piaghere de sos gherrieris
Leandeche a sos presoneris
Po traballare sas terras issoro
Ischiavos de tantos mestieris
Fintza traballu de fae paura
Sutta minaccia de pena e tortura
188
Su moro fiat malu e prepotente
E abarrau est su lumene insoro
Cun sa paura in mente e in coro
In s'antziana e sa giovana zente
Po fae timede a s'adolescente
Ddi naranta mamma mia su moro
A sos pittios gasi naraianta
E sentza bie su moro timianta
189
po ardaule su baqrbaruistiontu
es bistaus crudelee disastros
in s'iscala e s'area e marigosu
inuc fia su passazzu istrintu
a cadenas de mortos fu recintu
e su terrenu tottu sambenosu
po ardaule sos mortos ch'ha tentu
fu deccimau s'ottana po chentu
190
Su re Liutprando longobardu
Contra sos saracenos piga parte
Infuriau comente unu marte
Che 'dos boga de su terrenu Sardu
Carlo Magno a Desiderio testardu
'Dada iscunfittu gherrande cun arte
Gosi finia es dogni traschia
De sa longobarda monarchia
191
Sa Sardigna in manos de sa cresia
Cumanda Ludovicu su bonariu
Issu ha fattu s'umanu necessariu
In tottu canta sa Sardigna estesia
Un ' atera sorpresa non atesia
Ha tentu sa Sardigna po calvariu
Ca su superbu re mauritanu
Ad' invasu montagna e Campidanu
192
Sa Sardigna fu pagu populada
Indifesa de armas e de zente
Fu de su saracenu prepotente
Sa populazione decimada
E su mauritanu cun s'ispada
Como si fae time veramente
A ubbidire sas lezzes insoro
Cun volontade o cun dolu in coro
193
Ardaule in de tenne sa memoria
De sa vida e de sa zente mauritana
Un ' istanza un 'enna e una fentana
Tenianta po bive provvisoria
In Santu Damianu senza istoria
Sos muristanes sa prova de dana
Tale e quale gosi es si ritenes
Si naranta po cussu muristenes
194
No este chi cussu muristenes
De Santu Damianu apen fattu
Su modellu s'immagine e retrattu
Han copiau si zustu riotenes
De s'incertu non tires ne allenese
Su cunfruntu giudica esattu
De custus muristenes a cadena
Nde fia tottu sa Sardigna prega
195
Su Maureddu a cabanu e cuguddu
Abitada in Moruddu in cussos oros
In peccas musoleos e foros
Ma su lumene fia sempre cuddu
Me ancora sinarada Moruddu
Ca in abitanta sos Moros
E no 'da ceeo cosa inventada
Ca su lumene e tottu si 'du nada
196
De Moruddu Muruddu dd’hanta postu
Morsitene Muristene ddi nanta
Ma però dae s’antiga pranta
Ischius ca su moro in logu nostu
E su terrenu a modde e a tostu
Cun sos pese insoro catziganta
E Moruddu fu morescu ddu creto
A su tempus chi cumandat Museto
197
Sendo sa cristiana bandiera
In Sardigna de sos moros disfata
Paba Giovanni cun s’idea grata
Trenta su modu e fac sa manera
Cun Genova e Pisa in cuss’era
Fac po Sardigna una crociata
Na Benedetto Settimo es dovere
Chi binche sa Sardigna abarra mere
198
Genova e Pisa sas naves in mare
Han postu po Sardigna a fac fronte
E a sos Moros de idda e de monte
Fian decisos a cheddos bogare
E senza tantu sembene versare
Hanta occupau su sardu orizzonte
Sos maureddos che boganta fora
E leant ‘issos sa sarda dimora
199
Genova su milli e bintiduos
gun Pisa sa Sardigna han divisu
cittade frazione e paisu
contradas e giudicaos suos
Ardaule però a sos congluos
No ha connotu ancora paradisu
Este ancora rivende in s’inserru
Martire de triballu ind’unu inferru
200
Cando chi su conte Ugolinu
Cumandaia s’Altu Oristanesu
Odiaiada a s’Ardaulesu
Inferocii che unu cainu
Ha maladittu idda e terrinu
E su primu chi inic si es tratesu
Senza istrada a entrare e bessire
Es logu de condanna po morire
201
Po cumpensu a sas istradas malas
Bessia es sa lezze feudale
E su decimu de su capitale
Deves pagare cun sudore ‘e palas
Tue Ardaule non pigas ma calas
Ca sas penas t’aggrava custu male
Puru chi tue sa resa non tenes
Pagas su deghe po chentu de benes
202
Sutta controllo est sa propriedade
E po dogni intradia sa censura
Po chi traballad’in s’agricoltura
Artigianos de dogni calidade
Fu tottu calculau a misura
Mancari fessidi mala l’annada
Cuddu tantu prescrittu si pagada
203
Po podere pagare custas tassas
Toccaiad in prusu a traballare
Ardaule no es de dubitare
In terras artesa e in terras bassas
Fianta prus lanzas chi non grassas
Cal’es sa resa chi podian zare
Sa lezze fu po tottus uguale
Paragonada cun sa capitale
204
In sa Sardigna cun barcas e remos
Sos Cappucinos at mandau Pisa
Cun-d-una rughe manna fatta in ghisa
Faende sa dimopra in sos Eremos
Po Ardaule fiant sos supremos
Cun sa rispettabile divisa
Ca fiant Cappucinos cristianos
Sa zente ddis basanta pese e manos
205
Su credente sinzeru e cordiale
Andaiad in processione
Cun su crabittu o cun s’anzone
Cun procheddu o ateru animale
A unu a unu a fine in totale
Custos sinde faian su masone
E custos poveros preigadores
In pagu tempus diventan signores
206
Non fiada una cosa male fatta
De tantos a nde faed unu bonu
Ma cando chi si balla senza sonu
Sa danza non ‘da giudico esatta
Ca diventa de cussienza ingrata
Su zeraccu diventande padronu
Imentigapo s’oro pratta e ramene
Cando chi passaia sidi e famene
207
Po Cristos sos credentes amorosos
In Ardaule in dogni contrada
Bastes po tenner s’anima salvada
Zaiant tottu a custos religiosos
Tesoros e benes fortunosos
Sa tanca aperta o sa tanca serrada
Sorradile sas animas riparada
Cun sa tanca ’e sas animas si narada
208
Podet puru a s’anima servire
S’alimusina fatta in povertade
Ma cando est fatta po necessidde
Non cando est fatta po nde irricchire
Cristos in rughe est deviu morire
Po cancellare s’originidade
Nois po Cristos però non suffrius
Falsos in lumene su irricchius
209
Mai Cristos po custa zente mori
E azzuttados ad ogna latu
In su centru de cussu quadratu
Sas celestes grazias favori
Fian devotos a Santu Liori
E sa cresia inie hanta fattu
Cun ateras domigheddas terrenas
Po sa zente po festas e novenas
210
Ardaule su populu credente
Faia festas missas e novenas
Pregande e cantande che sirenas
Noe dies passant’alligramente
Su vivere piganta sufficiente
A crobes e a bertulas prenas
Dogni annu faian sas noinas
In cussas dominigheddas pellegrinas
211
Ardaule sa sorte favoria
Tenes po sa tuapreghiera
Po guardia de sa frontiera
Fattu as sa cresia a Santa Maria
E como tue sa pregadoria
In cresia tua ‘da faes intera
Tue Santa Maria ‘e sa guardia
Po ardaule sos brazzos ispardia
212
Fian cuntentos mannos e minores
Po sa cresia fatta e posta in buddu
A mesu notte sa missa ‘e puddu
E a manzanu sa missa ‘e arbores
Cun sa este andain sos pastores
Sos massajos a cabanu e cuguddu
Fud una festa fatt’a meraviglia
Po fizzos mammas babbos de famiglia
213
Ca fu naschiu su Verbu Divinu
Sa zente fia cuntenta e serena
A sa essida ‘e missa sa succhena
Faianta cun pane casu e binu
Lardu prosciuttu e sartizzu procchinu
Pezza lissa e rustu a mesa prena
Gasi faianta su izzadorzu
Divertinde fin’a s’arbeschidorzu
214
Preigadore Ardaule non teniada
Ca fu pittia sa comunidade
Sorridile ca tando fu zittade
Unu para dac nic beniada
E dogna dic sa missa faida
Cun santa fide e cristianiade
Ma sa sorte ’di este andad’a tortu
In s’Iscala ‘e Pardu issu es mortu
215
Es po cussu sos Sorradilesos
S’Iscala de su Para ‘di nanta
E de tando s’iscala fattu hanta
Sorradilesos e Ardaulesos
Cantu tempus inie sus trattesos
Naran chi sian dies sessanta
Fatta es de tando s’iscala penzaddu
Po animale pedone e po caddu
216
Vicinu a sa cresia ‘ du iada
Duas cosas in limba coro e mente
Sa pecca manna po sa partorente
S’atera de Deus nanca fiada
Comente a Taluschi si andaiada
Sa precca manna in bassu vidente
Esiste es custa precca ancora
Amantada de buscos in fora.
217
Custa precca es manna e briosa
Abitada de ladros fu siguru
De ossos nd ‘appo biu jeo puru
Ma fin de animales custa cosa
Ch’hanta pappau sa pezza prupposa
S’ossu ‘d’hanta lassau ca fu durru
E custa precca esisted’intandu
A sutta de sa rocca ‘e campu santu
218
Biu hanta is custa cresiedda
Attanada in dunu cuntuddu
Perigulosa po morte e po luttu
E ‘di naranta sa musca niedda
Custa musca cun sa pesta niedda
Naranta a Sorridile ha distruttu
Cando custa musca mossigada
Sa persone niedda diventada
219
Bessi sa oghe ch’in domo si accorrede
Dogni unu e si salva sa moria
Ivocandesi a Santa Maria
A custa musca de ‘da fac morrende
O chi sich’anded e prus non torride
E salve s’insoro timuria
Sa musca mori che brusada in fogu
Po Ardaule e po ateru logu
220
Sendo tottu sa zente in penzamentu
No aperian porta nen fontana
Si pesad ’uno entu ‘e tramontana
Ponende buscu ‘e matta in movimenu
E a sa musca de cussu momentu
Chedda bogara de intro sa tana
Custa musca es po semper isparia
Po su miraculu ‘e Santa Maria
221
Ponende sempe fattu a su narau
Tramandau de mannu a su minore
Hanta mort’ in Cortezza su pastore
E sas arbeghes chedd’ hanta furau
Fu cun sa este noa preparau
Andande a sa missa de arbore
Sas guardias buias osservaddu
Sortin sos ladros a Pes de Caddu
222
De tando Pes de Caddu ‘di nanta
Perda ‘e caddu a lumene postu
Po cussu Ardaule a dogni costu
Tened’ amore fuduzia tanta
Possa guardia de Maria Santa
In sa idda e in su sartu nostu
Su cale sos credentes religiosos
Aumentan prosu numeros
223
Ardule malgradu in povertade
Senz’istrada penosu e sofferente
Fiad ‘unu populu credente
Religiosu in cristianidade
E tottu canta sa comunidade
Fud’umana fraterna e cusciente
Ha tentu cun preghieras intesis
Fra pittias e mannus sette cresias
224
Dae su Condade nde rilevo
Religiosu s’onore chi meritas
As postu manu in lezzas benedittas
In bassu e altu medioevo
Però sa berirade narre devo
No as lassau operas iscrittas
As bene biviu e menzus pappau
Po sa idda non ti es occupau.
225
Perdu Chiringu fiat serghestanu
E fortzis fit su primu religiosu
Ha fattu su serviziu orgogliosu
In Bauladu e a Fordonzanu
A Bonarcadu e a Oristanu
E Austis su paese onorosu
Fiat prenu de Ardaulesos
Religiosos inie sunt trattesos
226
Perdu chirigu nanta cun bravura
Sa cresia a Santu Chirigu ha fattu
De s’opera su populu nd’es gratu
Ma sa zente no es tantu sigura
No ha lassau nessuna iscritta
Po testimoniare in cussu latu
E de fronte a su fattu connottu
Su chi ha fattu s’opera est ignotu
227
Non solu a lassare una memoria
Su religiosu e istudisu
Forzis fu de sa idda birgonzosu
E za nd’ha zau sa prova notoria
Ca si no crachi istrada provvisoria
I a fattu in su logu bisonzosu
Invece occupau s’es nessunu
De custu miserabile comunu
228
Tomasu che Tomasu su valente
Istudiosu e preigadore
Sendo gosi un’omine e’ valore
De manos de limba e de mente
Cando mai po sa idda naschente
Non fae crachi cosa po amore
Da lassada issu puru abbandonada
Senza collegamentos de istrada
229
De religisos nde tenia tantos
Ardaule bastante in cantidade
S’impegnu de s’insoro facultade
Fia solu po cresia e po sanos
E su popolu fendesi a cantos
Zande ai custos sa propriedade
Po s’anima sa zente fu contenta
De famene morire a morte lenta
230
Fia de cresia sa corte funtana
E totta canta s’adde de Inarzu
Su Pranu Laccos e Petzarnu
E su Cunzau Mannu gasi nana
Cortezza e Inzassusu zau hana
E tottu Perdu cun su castansarzu
Sos Muru ‘e sa figu Mindedda Uliedu
231
Po sos regalos de dogni contrada
Sa beridade inspulpu e disosso
Taluschi Paniga e Inza e Zosso
In donu po sas anomas fu zada
De totto custa zona vinculada
De narre su valore minde addosso
Custu donu de bonos affares
Fu calculau in dioghi dinares
232
Custu logu a tempus antigus
Fia dac pare unu giardinu
E coltivau fia su terrinu
De cressia nughe aniga e figu
Po cussu a su religiosu amigu
Su credente poveru meschinu
Di fac custu donu in ofertoriu
Po sas animas de su Purgadoriu
233
S’invenzione non fud’una sola
De cussa zente maligna tramposa
Po rispettare frutta e dogni cosa
A sa zente ignorante senza iscola
Ca due fia su corru e mola
Dis naranta po esse timorosa
In custu corru e mola piludu
Ca due fia su attu marrudu
234
Sas lampantes videntes cosas craras
E piagas de su tempus remotu
Tristos cuddos chi hanta connotu
Sas sofferenzas e penas amaras
Abusos e carestias avras
De custa zente cun talentu dotu
Ispulpande a su poveru su dossu
Lassende solu sa pedde cun s’ossu
235
Su religiosu non tene famiglia
E sa cresia es sa sua muzere
Non deved’ac benes in podere
Nen ricchesas de alta meraviglia
Solu sa religione a frenu e briglia
Deved’insegnare po dovere
Ca sa dottrina insoro es s’onestade
E a bived’in sa povertade
236
Amore e povertade este s’iscola
No a tenne tesoro in monte e banca
Siad’a destra e sias’a manca
De custos sa dottrina est una sola
Ma si comente sa lezze ispagnola
‘Dis ia zau sa carta bianca
A s’irrichire de sa religione
Cando chi cumandada Barisone
237
Sendo privo de benes e ricchesas
Su credente su popolu ignorante
S’est agatau de bussa mancante
Pagare non podia sas ‘ispesas
Sa cresia però chere sas resas
Po su traballu chi fae costante
Non pagande sa missachi cantanta
Abbandonant sa cresia e dd ‘ismantant
238
Po rabbia saggezza o macchine
Faia gosi sa lezze sagrada
Teula e copertura che leada
Po dispettu a su credente omine
De Santu Antoni e Santu Martine
Fu po cussu sa cresia abbandonada
E andaos si che sun sos missos
Leandeche sos santos cun issos
239
Andaos custos beni su preide
Po predicare e po pregadorias
Fininde gosi sas piraterias
De s' imbrogliu fura e malafide
Nande a sa zente dus crieide
Nan chere donos de galanterias
A s'anima de su malu operare
No da salva regolas nen dinare
240
Su preide a postu in movimentu
Sa religione sa idda sa zente
Fudi adattu a su rozzu ambiente
E a su populu ha fattu cuntentu
Ardaule de cussu momentu
Fudi a su religiosu ubbidiente
Cun rispettu e santa umilidade
Po s'amore sa fide e caridade
241
Ddis faiat sa missa in sardu
e a de notte faiada iscola
ca de latinu manc'una parola
non comprendiat su legu testardu
su faeddare tando fu bastardu
ameschiau cun limba ispagnola
a tottus custu ha fattu a biede
comente lezede e comente iscriede
242
Tando fu s'anda e beni senz' arreu
po sos lupos e po sos marzanis
a caddu sa andad' a Oristanis
pa leare e atire su curreu
custu preide cun santu narcu
'da fattu avvicinare a Fordongianis
E a inie si andad' aposta
Po leare e atire sa risposta
243
Fintz'a cando han fattu s'istrada
de Abbasanta finzas a Tonara
cun duos cadditeddos de sa giara
s'onnibus in Boele passada
de Ardaule a pe si andada
suerande in pes e in cara
po ritirare sa currispondenza
si faia custa penitenzia
244
Ardaule cun limba coro e mente
Podes narre ca non ses fortunau
Ses ind'unu cuzone abbandonau
E no as nudda de conveniente
Sia po animales o po zente
Ses de pese e de conca incadenau
Candu sa fortuna non favoridi
Male si naschidi e peus si moridi
245
Candu fattu han su calendariu
De sos terrenos sos omines dottos
Divisu e parziu a lottos
Zande a tottus su necessariu
A tie Ardaule po calvariu
T'es toccau rocchile e logos trottos
De sorte sorte bona non de tenes una
Fizu de s’astru de mala fortuna
246
Mariangela Cadello sa marchesa
Muzer 'e su barone 'e Teulada
Cumandaiat tottu sa contrada
Cun dissiplina e leze borghesa
Dae tando sa idda Ardaulesa
Fratzione 'e Neoneli est istada
Obbligada a bona o mala idea
Rispettare sa leze 'e sa contea
247
Ardaule cun vida penosa
A Neoneli pigasa e calas
Cun su triballu de sas tuas palas
Pagas tributos de dogni cosa
Sa Cadello diventat furiosa
Ca dd'anta mortu a Intro 'e Iscaslas
S'agente chi pigada sos tributos
Zande a s' Ardaulesu sos imputos
248
Sa Cadello una tigre una pantera
Es diventada po s'Ardauledsu
Fu sempre che unu fogu accesu
Senza misura e senza istadera
Meda che nd'ha postu in galera
In sa turre de s'aragonesu
Nd'ha mortu e postu in sepoltura
In su torchiu de ogni tortura
249
Nudda podiat faer su rettore
Contr'a sa leze feudale
Cun tottu chi sa leze clericale
Fu sacra e rispettada po s'onore
Sos feudos po fortza mazore
Podiant faer su bene bene e su male
Po sos amigos e po sos tiranos
Ca zughiant sa leze in manos
250
Su preide faida de dottore
A dogni male paraia fronte
Servindesi de sas erbas de monte
Po callentura o ateru malore
Disinfetta feridas e dolore
Boddinde s’abba de sa fonte
Po garza usaiada issu puru
Sa ragnatela de nappos de muru
251
A lughe ‘e fogu curad’a su buju
Sos malaidos de sa biddighedda
Decottu ‘e caminzone e narbighedda
Fu po dolor’e conca e mal’e tuju
Si brusada cund’unu ferru ruju
Cando fia de coghe sa fruchedda
Si a dolore ‘e mazza di piada
Azzu pistau e pissiu bufada
252
dogni cura su tifu ad’impediu
Ca su male fu troppu insuperabile
Po sos pittios malaria istabile
S’istade ‘dos podiad’in assediu
Su deghe po chentu su rimediu
Fia si d’agatada fort’e abile
Nanta chi sa cura fu su suzzu
De salidonia lau e nostruzzU
253
Cando bratzu o camba si segada
Su dottore legu ite faida
Gesso tando non s’agataiada
E sa taula non fiat usada
Unu cambu de feurra siccada
S’ispaccada e s’iscanalaida
Faiant gsi s’operatzione
Po animales e po sa perasone
254
De s’ierru sa rigida istesone
Pone su raffreddore in movimentu
Su senzu ade notte in dossu tentu
Nanca fae sudare sa persone
Nu sauccu cun su tittone
Pone rumore e coro in assentu
Po su dolore ‘e dentes gasi nana
Decottu ‘e zobiana e ide sana
255
Cantu fu malu po sa partorente
Senza disinfettante nen beghina
Comente animale sa mischina
Parturia senza s’occurrente
Assistia a cudd’ore e su nascente
De Una lega anziana femmina
Istudiada ostetrica non fiada
Solu s’esperienza teniada
256
Gosi fia trattau su naschente
A usantza connotta fu precisu
Corazosos cun mundu decisu
Ddu samunata in s’abba callente
In suercos a cossas po s’ urgente
Po borotalco poniant chinisu
Cun-d-unu ferru ruiu a modu diligiu
Dd’incurtzanta e brusanta s’imbiligu
257
De custu modu beniat curada
S’inerte creatura si mi cresce
Imboligada in manos e pese
Bene istrinta cun-d-una latzada
Custa cura beniat usada
Po tres chidas o puru unu mese
Usanta custu metodo indigestu
Po nanca ponner sos ossos a sestu
258
Tottu ischius ca de s’istrintura
Nde podet causare su malore
Po cussu o po ateru dolore
Beniat‘a morrer una creatura
Po superstitzione e po paura
Naranta nanca fiat su surtore
Chi su sambene che dd’ iat bogau
Non pentzata ca est mortu affogau
259
Usanta po esempiu consuetu
Contra a su surtore dogni usu
Sa trebide ponende ancas a susu
In sa enna e in sutta su lettu
Sale ponende in trettu in trettu
Po no intrare su surtore intrusu
Cunzan sa enna cun su fuste a trae
E in su friscu lassanta sa crac.
260
Tottu sa zente in custu campu
A sa superstitzione cretiada
Custu surtore nanca intraiada
Che muschittu in su pittiu istampu
E nanca fiada lestru che lampu
Chi su cale nissunu ddu bidiada
Su naschente fut gosi cuguzau
Fintza a cando beniat battizau
261
Sa idda ismanniande manu manu
A comente sa zente naschiada
In sa chresia prus no istaiada
Su populu credente cristianu
Cun-d-una missa a sero e a manzau
Su preide sa zente si partziada
Faende gosi a tottus cuntentada
Pofattoriu e po festa sagrada
262
Su prus preocupante fut intantu
Po sa morte de su genere umanu
Su campusantu in Santu Damianu
Fiat prenu de mortos un’ispantu
E fattu han su nou campusantu
Dae Santa Maria non lontanu
Difatti si narat po sa memorìa
Non campusantu ma Santa Maria
263
Custu campusantu in cuss’era
Po sos mortos dd’hant fattu sos bios
Duos de Solarussa sunt benios
Po cambiare mortos e ossera
Cun-d-una clericale bandiera
Becchinos de sa cresia nodios
Hant fattu tottu a guantos biancos
Po una paga de undighi francos
264
Su campsantu po ddu consacrare
De Ales benit unu Monsignore
Autorizande a su rettore
Sos mortos inie a interrare
Intrau est in cresia a pregare
E biendedda ca fiat minore
Nada a su preide e ddi jat sa manu
De faer missa in Santu Damianu.
265
Su preide su populu radunada
Nande po sa cresia cherzo azudu
Dogni poveru miseru e nudu
S’inforza risparmia digiunada
Sa summa sufficiente accomudada
Cun su marengu su francu e s’iscudu
Cun s’oro cun su ramene e pratta
Sa cresia su populu la fatta
266
Cun volantade fatigae assentu
Sa cresia sa fattu s’abitante
Su preide fedele e vigilante
Dogni die dogn’ora ogni momentu
In traballau e ispesas attentu
Po chi non benza sa bussa mancante
Faen sa craesia a offerta onesta
Po fae sa missa novena e festa
267
Fian cuntentos minores e mannus
Ateru e tanto fia su rettore
Cosomo e Damianu su dottore
Pregant ‘a ‘dos salvare de sos dannos
Han deviu aspettare sessant’ annos
Po faede sa cresia mazzore
Mal’a portare a termine fu cussa
Po mancanza da sa forza e bussa
268
Finz’a cando Dessì Scbastianu E Zuossantos Cossu sos rettores Hanta fattu a sa eresia sos onores
E a sa idda zandeddu sa manu
Faente testamentu a sensu sanu
A Oristanu cun sos monsignores
Benden tesores e dogni ricchesa
Po fac sa parrocchia ardaulesa
269
Custas cresias funt’istadas fattas
Cun donos regalos e offertas
Non de s’istadu a bancas apertas
Nen de sa curia pagad ‘a ratas
Tottu custas operas beatas
De su credente funti fattas zertas
Su mundu es fattus gas’in dogni cosa
Chie’das faed ‘e chi si’das gosa
270
Po medas cosas in sa religione
Funtis fattos a zero sos tiros
De vantasmas dimonios e vampiros
De mascu inganna e tentazione
Es tottu custa un’invenzione
De sos furbos trampasos fachiros
In sa vidas s’isbagliad’e s’incianpada
Ma su chi trampa de su tontu campada
271
Po cuddos chi timian dogni tantu
E’dis tremia carena e miuddu
A primos toccos de missa’e puddu
Si faia su giru in campusantu
A medas dis benia su prantu
Nande e’hanta biu custu e cuddu
Invece sa vantasma visione
Fia solu s’immaginazione
272
In santa paghe briga e murrunzu
Paras monzas preides e laicos
Ai custos primitivos arcaicos
Dos manteniant’aintro su punzu
Cun chenabra vigilia e zannu
A lezze e a esempios mosaicos
E issos pappanta maccarones
Procheddos crabittos e anzone
273
Sendo tottu su populu cumpattu
Ardaule risortu as sos arcanos
Cun sos istranzos e sos pacsanos
Sa cresia mazzore ti has fattu
Ma calincunos comente a Pilatu
De tue sinde samunan sas manos
Cando s’istrada po sa idda cricas
Leas sa fune e che Zudas t’impiccas
274
Principes contes barones ducaos
Damas matronas marchesas ancora
Comente s’arboresa Eleonora
In A rdaule tenen sos peccaos
In carrelas e caminos roccaos
Sa zente caminada che colora
Sempe pregande Santos e a Deus
Cun d’una dic mala e deghe peus
275
No es chi siat solu colpevole
S’aragonesu cun su catalanu
Su genovesu cun su pisanu
S’arboresu a matessi lodevole
No hanta fattu che Muzio Scevole
C’hat isbagliau si brusat sa samanu
Custos cun bruttu carattere
Po bived’ issos hanta mortu
Po bivet issos nd’ hant mortu atere
276
Ardaule non fiat una sola
Sa pena sa traschia e ’ogni male
Non bastat sa guerra mondalie
Benit sa pesta e sa febre ispagnola
Po gioventude de sa menzus fola
E neonatos custa fut mortale
Moriant che sordaos in trinceas
Conca a pare famiglias intrcas
277
Send’in Sardigna sa casa Savoia
Conte principe e re in persona
Po unires’Italia a sa corona
Sa guerra mondiale ha zau noia
Po Ardaule però fu sa gioia
E totta canta sa tisica zona
Dopo gherra a cantu isco deo
Facn sa diga in su Lagu Omodeo
278
Angelo Omodeo d’at trazzada
E Luigi Kambo d’at progettada
Su populu s’espropriu accettada
E s’impresa sas macchinas piazzada
Seighi mila operaios abbrazzada
In batter’annos s’opera cumpletada
De operaios traballande in portu
Chimbanta battero inie nd’at mortu
279
Sa gioventude a sa tenera edade
A traballare po sa digaandanta
S’ arena a conca e a coddu carrata
A s’ iscurza po sa necessidade
Biendeddos fain picdade
In su sole comente tribbalanta
Unu guartu de arena instancos
Faian po sos tristos chimbe francos
280
In cussa diga za nda de sudore
De femminas e omines iscursos
A pantalones longoso cursos
Azzapulaos de dogni colore
Fia tristu po mannu e po minore
Ca sos chi cumandanta fiant'urzos
Su traballu a cuntrattu pigaianta
E sa minima paga 'dis zaianta
281
fattu ha custa impresa s'istradone
su ponte 'e Tadasuni e de Canale
arribada es s' istrada menomale
finz'a s'internu de bie Odone
ca cambiau d'han posizione
a su postu inu'este attuale
po Ardaule s' istrada es lontanu
de su biviu de Funtana 'e Pranu
282
Austriacos Tedescos presoncris
Benint'a triballare volontarios
'Duend'ia chi fianta impresarios
geometras e ingegneris
manovales e terrazicris
fattu han sos triballos necessarios
sos presoncris de custa avventura
fattu han s'istada finzas a Lucura
283
custos presoncris abitanta
in locale comente neccesitada
Perdu Tatti sa domo afitada
A su comune a comente nanta
Po pappare a sa mens'andanta
Inue Nica Urru oe abitada
s'ite pappare de dogni prodottu
si'du faianta issos etottu
284
su troppu ben'istare isconza tottu
sa confidenza nde ati s'abusu
nde tene meda e nde chere prusu
no 'du cuntenta su cru nen su cottu
a unu presoneri astsutu e dottu
fuinde 'd'hanta mortu in Binza Susu
cando s'alt' vdi hanta narau
non si firmad e 'd'hant'isparau
285
Ardaule cun custa istrda
Fatta finzas a sa Jacca Manna
A calencunos denanti 'e sa janna
S'istrda a intre idda es passada
Dopo chimbannos d'han continuada
Finzas a Neoneli senza panna
Facilitande sa cumbenienza
De s'anda e beni a s'occorenzia
286
Neomeli mancare minore
De Ardaule es prus importante
Po furisteris e po viaggiantes
S’istazione es supreriore
Veterinaiu caserma e dottore
Fiant’inie vigiles costante
Ardaule cando ‘dos cheriada
Andaiada e ‘dos criccaiada
287
Unu decretu de lezze reale
Sos preides che oga de cumandu
Cun circolares iscrittas e bandu
Abulinde sa lezze clericale
E ponen su consizzu comunale
Po giudicare s’abusu nefandu
Podestade giunta segretariu
Conciliatore e fiduciariu
288
Po Ardaule gosi es su ruolo
Sa lezze cun s’iscrittu nandeli
Consorziau sese a Neoneli
Ma su comune cumandas a solu
No asa tenne mortu senza dolu
Ca sa pesa es de Santu Micheli
E sas tuas giustizias internas
A coment’es sa ‘das guvernas
289
Benid’in voga sa lezza fascista
A su legu ignorante zande azudulu
Fae sa lira e abuli s’iscudu
E sas iscolas ha postu in fista
S’handicappau su surdu su mundu
Obbligande a iscola de andare
Finz’a sa quinta elementare
290
Ponen su trenu cun sas currieras
Po sa zente chi chere viaggiare
Occupa s’operaiu a traballare
Fende istradas e minieras
Paludes de malaricas tiferas
In Campidanu ha fattu assuttare
Fattu ha sa cittade laurea
Sa chi oe si narad’Arborea
291
Sa lezze e Mussolini in meda cosas
Sas poveras famiglias azzudada
Ca che ria s’Italia populada
Assisti sas famiglias numerosas
Premiada isposos e isposas
Cun chentu francos cando s’isposada
Sos agadios paganta sas tassas
Po assiste sos burdos e bagassas
292
Ponend'in sa cassa sociale
S'infortuniu e cassa e maladia
Ma custacassa fui custodia
Po s'istatale e po s'industriale
Po s'operaiu e po su manovale
Ma sempre de s'industria nadia
Po su pastore epo su contadiu
Sa miseria fia de continu
293
Sos molinos de abba a meraviglia
Si sostituin cun custa meccanica
Faende molas de perda vulcanica
Comodas po s'usanza de famiglia
Tirada e milinzanos senza briglia
Cun su juale a sistema organica
In conca su fachile si poniada
Po no biede sos ziros chi faiada
294
Custu molente pitticcu e nanu
Si usaia po custas facendas
Fu comodu a maneras istupendas
Po cust'arte su sardu molinzanu
'du tenianta portada e manu
In famiglia po usanzas e lendas
Candu su trigu in domo tenianta
'du molianta e su pane faianta
295
A sa ribalta ponede s'usanza
Custu modestu metodo civile
Su forru sa mola e su foghile
E sa coghina ind 'una istanza
In su cuzone a pagu distanza
Po sa puddas fia su cortile
In foghile sezzions cun fastizzos
Fia babbu mamma e deghe fizzos
296
Sa famiglia sezzia patt'a fogu
Coghendepane e molende ancora
A linna frisca e proende in fora
Insusta e insundia su logu
Po su fumu a lagrimas in s'ogu
E sas ennas apertas in dimora
De sa coghina e de s'apusentu
Po intrare e bessire in su bentu
297
Fianta duras e tristas traschias
Po sos mannos e po sos pitticcos
Ierros malos e istades siccos
Annadas malas e carestias
Sas barbas atroces maladias
Non rispettada su poveru nen riccos
De sos males chi nessunu franchede
Su poveru es su chi nde praghede
298
S’invasione de sa cavalletta
Po su poveru es sa rughe a pala
Arbeghes boes cun sa ucca mala
Non zappad’un’ uccone d’erba netta
Sa campagna distrutta completta
Legumenes laores a dogn’ala
Ca nde fia su binariu prenu
Sa cavalletta ha firmau su trenu
299
Sas dama stando rozzass fin siguru
Teula e canna sa copertura
Su panimentu de arzilla dura
Po su livellu ‘du ballanta puru
Cun ludu e pazza fardassan su muru
Po presentare sa bella figura
Cun su prime fine de s’istrada
Sa conghina benid’arabiada
300
Tando a crachina istudada
S’illatiad’unu apusentu
Ca fu s’istanza ricevimentu
Su babbu e sa mamma crocida
Unu isprigo in sa mesa serrada
‘Due tenian po abbellimento
Custu isprigo solu si ogada
301
Su chi oe si nada materazzu
Fu sa bandita po su crocadorzu
‘Da prenianta a fenu de orzu
Po riposare su dossu e su brazzu
Ma su notte su pulighe su corzu
Mossigaia zande imbarazzau
Mancar’ istraccu a sa riposada
Su puliche dormire non lassada
302
Su pregu che arbeghes un’ama
Fiad’in conca passizza passizza
Sa fizza pettenadda sa mamma
In su istire in dogni trama
Sos oso si contanta a mizza
E appustis chi si pettenanta
Petroliu a conca si ettanta
303
Sa musca fia sa mattessi cosa
A nues in sa domo abitanta
A cuddas oras cando si pappada
Fiad’attaccatrice e noiosa
E sa zanzara a sa notte biosa
A su menzus dormire disturbada
Pa mannos e pittios su diliriu
Fia die e notte unu martiriu
304
po ardauli a dogn’istensone
no ‘di manca dolore nen sospiru
canes puddas procos a ziru
cun sos molentes fiant’a masone
a intr ‘e idda in dogni cuzone
po sa zente fu publicu ritiru
su chi sa zente sa notte lassanta
canes e puddas cheddu consumanta
305
ue oe via roma si nada
prima si narada su tuvale
prenu de cardalettos su canale
fia de linna irde cun siccada
tottu sa zente de cussa contrada
andanta po su donu corporale
a su manza chizzo a lugh’e pila
ndia bindighi e binti tottu in fila
306
a penzade commente si biviada
sos riflessos sos brividos dana
cvando si andad’a funtana
e una brocca e abbia si attiada
tottu sa die ‘du arrabbiada
unu baianu e una baiana
tando s’abbia fa razionada
ca sa idda fu manna e populada
307
sos pittios da tres a sett’annos
pallida zughianta sa grinta
sa miseria in faccia distinta
isporcos in dossu e in sospannos
malaricos iscarnios mazzi mannos
parianta una femmina incinta
fammios andaint’a iscola
308
e po sa lezze fascista
a sas iscolas sa divisa zada
bene cusia e menzu sestada
de balilla e avarguandista
e faede in s’iscola conquista
saludande cun sa femmina iscolana
bestia de pitticca italiana
309
Tando sa zente non fud’impressia
comente oe prontos e servios
andanta a samunare a sos irriso
fende cun chinisu sa lissia
s’istofa fatta in domo e tessia
cun pantalones benia buddios
varias bortas boddian s’intregu
po distrae sos os de su pregu
310
Su professore Pinna podestade
Ponent’in su comune a comandare
Su riu subitu ha fattu ammantare
Ca fudi urgente a sa necessidade
Bona parte de sa comunidade
In custa impresa ha fattu traballare
Sa bonifica convoglia trainos
E in sa idda arranza sos camminos
311
Postu ha sa lezzes in vigore
Su podestade in dogna cosa
S’abba de funtana Lanosa
Alinos e Funtana Majore
Atiu ch’ada custu professore
E contenta sa idda bisonzosa
De tantu in tantu a daiu a daiu
Bogara traballu a s’operaiu
312
Ardaule de su lagu s’istrada
Asa tentu solu po s’accessu
Esaminande su chi es successu
Sa vida non ti ‘d’ada sollevada
A parre meu ti’d’ada aggravada
Ca non d tenes nessun’interessu
Non t’han pagau e non tenes donu
E nd’as perdiu su terrenu bonu
313
Ardaule po s’agricoltura
Su lagu ti ha postu in pastizzos
Sos penosos e duros impizzos
A ‘dos penzare faente paura
Po tue est un’atera tortura
Sos seros tardos e manzanos chizzos
Ca po arare non tenes terrenu
Andas a laurare a s’artu anzenu
314
Ghilarzi Abbasanta e Domo Noa
Su lo chele su sartu ‘e Sorridile
Custa vida barbara e vile
Ardaule t’ha postu a dura proa
Ispilindedi sa conca e sa coa
Sa mezzadria de su signorile
Tottu s’annu po issu triballasa
E de regalu si ‘du triulasa
315
Tue creias chi t’avantaggiada
Ca su mere ti ponia su ettu
E cando tue fias in aprettu
Su trigupo pappare ti prestada
Cun s’interessu ‘du moltiplicada
E pagais tottu a trigu nettu
Su mere si pagaia cun coidu
E a tie lassa sa sacca boidu
316
Non fianta e non funti fiacas
Sa tribulia e sas annadas feas
In sartu anzenu a chidas intreas
Dorminde in pinnetos e baraccas
Ominese e femminas istrccas
Faian fronte in cussas peleas
Su turmentu d s'Ardaulesu
Solu issu e deus 'd'ha cumpresu
317
mandu Tatti sa mola a vapore
ha battiu po mole su trigu
ca su fiad'assinzigu
a eguma molia su laore
issu tenia po misuradore
unu guartu a Modellu antigu
s'eguma istabilia fun perfetta
duos quartos po una carretta
318
mundu Tatti e Murgia Vittoriu
tra issos faen sa sociedade
battiu anta s'elettricidade
po una data 'e tempus provvisoriu
poi comente a tottus es notoriu
biontra s'ENEL in cussa facultade
e fattu hanta in cussa occasione
sa totale illuminazione
319
in sa sigunda gherra mondiale
italianu tedescu e francesu
zapponesu americanu inglesu
sa russia sa cina uguale
su nord africa e s'orientale
olanda danimarca e canadesu
de polu in polu hanta fattu prou
formande unu mundu dae nou
320
mussolinicun s'elmo fascista
intrad'in gherra siguru e forte
obbligande a reale corte
de fae gherra po sa conquista
a cantu bied'ogu e curre vista
issu considera sa bona sorte
ma po s' Italia est andada male
ca nd'ha perdiu saccu e sale
321
in Laccos 'due fu sa batteria
po difesa de sa diga in su lagu
a isparare hanta isparau pagu
ma però hanta fattu pauria
a intr'e idda e in periferia
po sa zente non fia disvagu
medas po nieddu e po arzu
dormiant'in sas preccas de Inarzu
322
Su pane tando fudi a manu tenta
Ca tottu fudi a tessera mi crese
Comente fu po conca fu po pese
Sa miseria trista e Cruenta
Ca sa gherra es dura amenta
De su baranta a su barantasese
Finz’a cando sa Rpubblica es balia
Po faere su guvernu s’Italia
323
Finia sa guerra longa e dura
In su mare in terra e in s’aria
S’America ha ritentu neccesaria
A sa Sardigna de nde tenner cura
Ca s’umana sarda creatura
Fu torturada dac sa malaria
Su DDT in dogni logu ettada
De pare sa Sardigna disinfettada
324
In Campidanu e capu ‘e susu
Disinfettant’istaddas e euiles
Sas domos de sa pazza e fieniles
E de cando custu han postu in usu
Puliche pregu non si bie prusu
Ne in su lettu ne in sos foghiles
Non basta su chi hanta ettau a manu
Nd’hanta ettau cun s’aeropranu
325
Fia puru gherra brusca
Fatta po sos insettos de sa zente
Su lagu sa palude sa surgente
Disinfettan po sa zanzara e musca
E op sa cavalletta ettan sa crusca
In montagna collina e in padente
E de DDT fertile fruttu
Custos insettos han distruttu
326
Beni su lussu sa moda est usada
E cun pompas ha fattu carriera
Non prus foghile ma sa ziminera
Feant’ in domo a perda piccada
Sa domo impianellada
E sas fentanas cun sa irdiera
Sac portas fattas cun sa ligna grae
Senza craeddu ma cun fricu e crae
327
Dae su Mandrolisai in s’altura
Beni s’abba po tottus sufficiente
Ca po su populu fiada urgente
Hanta fattu sa fognatura
Sos bagnos in famiglia cun premura
Hanta fattu po comudu deccente
S’abba corrente continu de aede
E du chi chered’ in domo nde faede
328
Bessi sa lezze de su sindacau
E de s'USL s'assistenza istabile
A categoria variabile
De s'articulu e lezze collocau
Sos de su contributu unificau
Su chimbanta po chentu fud'inabile
Madas a tentu a giovane edade
Sa penzioe invalidade
329
Prima si pappaia pane e perru
Ca su trigu si endiada
E su pane in domo si faiada
Si compora como in su forru
Pae crivazzu cottu a sicorru
O puru integrale si nd'aiada
Ca s'istogomo este in dilatu
de sos biscottos e su ciucculu
330
e po su cane e po su attu
sa misura est a coccolu e a razzu
a fae sos bisonzos i9n su vasu
'des ponent a civile asu adattu
maccarrones dis zant in surattu
si no es fattu gasi non de pappanta
appeddande e a maulos iscappanta
331
Ardaule in prus itìes chi cheres
De custa vidasemplice e modesta
Su chi es sanu es sempre in festa
Cun libertade e cun prenos in festa
Si crachi a malore tenzes
Non podes narre ca est indigesta
e godididda cvomment 'estr sa vola
Ca sa vida terrena est una sola
332
Facilidada est sa vida terrena
E comoda es po dogni persone
No esche prima sa tradizione
A su fizzu criccare titt'anzena
Oe non ch'es prusu cussa pena
Ca su latte es prontu in biberone
Sus termos su calòore 'di produede
E cando tene famene issu suede
333
Su troppo bene istare istambiau
Ad 'a s'omine in dogna resone
Su tempus ca favori s'istesone
De su male a su bene a cambiau
Ma esaltau e isbambiau
'da sa cassetta sa televisione
prima fiad'iscurzu e a fardellas
oe es scarzau e ha maccbinas bellas
334
Su bene cun su male tottu assomo
Ca es filada e tessia sa trama
Oe s’espressu e su telegramma
Si evita telefonas de domo
E sos ladros che franta como
Su babbu sos fizzos e sa mamma
Sian continentales o sardos
Po ‘dos torrare cheren miliardos
335
Sa fura como est un’atera iscola
No es comente a prima unu azoroddu
Su ladru che fura po unu soddu
A su poveru su pegus de mola
E lassandeddi sa fune sola
Su mere carra linna a coddu
Non de podid’ateru pigare
Ca non teniad’in bussa dinare
336
Certu ca como sa vida es felice
E sa serenidade est in famiglia
Cun sa cucina e sa lava istoviglia
Su frigoriferu e sa lavatrice
S’ispirapolvere e sa pulitrice
Po sa macchina ite meraviglia
Prima si laorad’in sartu anzenu
E oe abbandonau es su terrenU
337
De polu in polu levante ponente
Cantu girad’in tundu sole e luna
In sas cittades e dogni comuna
Organizzau es su delinquente
Cun sa camorra e mafiosa zente
Semper’in crica de fae fortuna
Po sa droga e po su dinare
Oe si sun bocchinde pare pare
338
Prima fu sa padedda ‘e terra cotta
E como es sa padedda a pressione
In cugina de cuzone in cuzone
Fud’appiccada in sa parete totta
Cancelleria antiga connota
Crabettore sartaina e padizone
Oe tenen sas signoras matronas
Bufes de lussu divanos poltronas
339
S’anzianu e giovane ideale
Oe es confusu in tottu su mundu
Su giovane ribellu oriundu
Non riflette ca este mortale
S’anzianu matessi fae male
Finz’a cudd’ora chi es moribundu
Ligau a sa lezze posta in nvoga
De s’ abordu sa pillola e sa drogA
340
Ardaule non ti pozzo ufrire
Menzus cosa de su chi appu fattu
Ti prego a m’iscusare a dogni latu
Ca in prus non ti pozzo favorire
Non pozzo de su nudda produire
S’immagine a s’origin’esatu
Dac su nudda poszo faere
Sola sa volontade pozzo fare
341
Non sco certu si a tottus sazio
Su ch’appo iscrittu cun sa lega manu
Però sos coltos de tempus lontanu
De su menefreghismu’dos rinfazio
A Giuseppe Deiana’du ringrazio
Chad’iscrittu su libru paseanu
Cun roberto Lai po vedetas
Ant’onorau tottu sos poctas
342
Ardaule a cres nde sco istraccu
De t’iscriere custas rimazzas
Nd’appo iscrittu de tottu sas razzas
Isboidau como appo su saccu
Mi calcules po sabiu o po maccu
Su chi giudicas cherzo chi mi nazas
E si cust’opera non ti es grata
Nde faes una tuc menzus fatta
343
No mi opponzo a su contradditore
Anzis ti nazzo ndesco cuntentu
Bastes chi sied’unu de talentu
De mi pode currerer s’orrore
Ma si est po atire fruttu areste
A ite bale su su interventu
Es menzus chi abbare coment’ este
344
Lettore cando lezzes ite naras
De s’inventu de Juanni Deiana
Sa curiosidade befulana
Su sorrisu ti portada sas laras
Ma lezzende osservas e imparas
Si o no sa leggenda paesana
Po chi’ d’ imparent’ateros ancora
345
Sas ideas mias funt’imbatias
As’iscopu de sa volontade
E sas rimas de ogni calidade
Cun sa pagu cultura cumbatias
Cun sa macchina sua das a batias
Silvana Urru cun facilidade
Faende gosi sa conclusione
De sa modesta semplice canzone.
346
Massaju artigianu e pastore
Penzionau istudente commerciante
Dottore professore insegnante
Poeta de artu e mediu valore
A su preide che preigadore
Custode religiosu e vigilante
Deiana dae coro e po amentu
Bosi regalada su componimentu.
G. B. D.
Ardauli,
1
Ottusa mente podes azudare
Sa manu lega a iscrir s’sistoria
Po Ardaule s’inferru e sa gloria
De s’antiga era seculare
De su primu beniu a dd’abitare
Meda incerta est sa prova notoria
De s’istoria natzo cantu isco
Zurare tottu est beru no m’arrisco.
2
Si ti canto Ardaule est po s’onore
Non po chi sia de arte poeta
Ca seo incoltu dae s’a a sa zeta
Non tenzo istudiu de professore
De preide de para ne dottore
Seo unu terranzu analfabeta
S’iscrio custu est po sa bramosia
No este po iscrier poesia.
3
Tzertu ca cheret chi tenzat istudiu
Po faer una bona poesia
In sa metrica sestada e cusia
E su versu in sa rima concludiu
Non seo in sa poesia illudiu
Non mi esalto in sa vantasia
Zeo che legu nde fatzo un’abbotzo
E crico de faer su chi potzo.
4
Ardaule ritenzo necessariu
Far ischire a sa tua zente
De sa idda su miseru ambiente
Sa tribulia e partimentu variu
Iscriende in su semplice diariu
De su passau e de su presente
Cando non si teniat mancu pane
E oe zan biscottos a su cane.
5
Ardaule istoria non d’ada
E no isco de nue cumintzare
Però de su intendede e narare
Assumancu unu printzipiu jada
De cue fatzo un’approssimada
In su chi potzo a m’orientare
De su lèziu biu e intendiu
Natzo Ardaule commente est dipendiu.
6
Carta Raspi in s’istoria de Sardigna
At iscrittu cantu issu ischiada
Ateros iscrittores ddu aiada
Scientziaos de sa fama digna
La Marmora in sa sarda insigna
At iscrittu su chi connoschiada
Sardigna de s’antigu ses diversa
Ca medas bortas ses istada immersa.
7
Iscrittu at Diodoro e Pausanea
O Sardigna cara isola antiga
E onorada dd’ant in dogni riga
Ca non fiat po issos terra estranea
E non creo ch’iscrittu appan zizania
Ca fut po issos de coro s’amiga
Sa Sardigna po dogni abitadore
Est terra de incantu e de amore.
8
Si lezet tremil’annos prima ’e Cristos
In Sardigna est s’omine apparidu
Narant chi siada s’omine nidu
In cussos tempos primitivos tristos
Po sa sopraviventza e conquistos
Ma non s’ischit da ue est benidu
S’in Sardigna est naschiu s’abitante
O beniu est de ponente o levante.
9
Sa Sardigna no isplorat ancora
Vergine po su conquistadore
S’oriundu randagiu esploradore
Andande in crica ’e sa sua dimora
Po sa Sardigna est arribada s’ora
Ospitare su su abitatore
Nat da ue est benia cussa zente
De s’Africa o de Mediu Oriente.
10
In cussa era lontana e tempus criticu
A sigundu su chi narat s’iscritu
In Sardigna po faede abitu
Isbarcau est su neoliticu
E manu manu in custu logu miticu
Ateros nd’at beniu a cuitu
Civiles e prus laboriosos
In dogni mestieri industriosos.
11
De sos Iberos capu fu Norace
Fizu de Giove e sa ninfa Eritea
In s’arte colossale noracea
At dimostrau d’essere capace
Faende sos nuraghes Audace
Cun s’ingegnu e astuta idea
Fattu at issu nuraghes e Nora
E custas provas esistente ancora.
12
Dedalo Iolao Eristeo
E Sardus Pater s’Ercole tibanu
Fizu ’e Maceride eroe grecanu
Adone Giasone e Peleo
Po costruire su sardu musco
A Norace anta jau sa manu
At atiu custa comunidade
In Sardigna sa prima civiltade.
13
Non solu sos nuraghes anta fattu
Custos eroes de fadiga e gherra
Cun bona volontade arant sa terra
Coltivandedda a dogni latu
Inue fiat su terrenu adatu
Ponent binzas fruttas in badde e serra
E postu in usu ant s’agricoltura
Dae Calaris fina a sa Gallura.
14
Sende custos zigantes familiares
Civilizande s’isola cumpleta
Retzin visita de s’isola ’e Creta
De Corsica e de sas Baleares
Custos a Tharros Nora e a Calares
Fiant amigos de paghe dileta
Fintza a cando Sparta e Troia
Ant postu in Mare Egeo gherra e noia.
15
Elena e Menelao a Paride
A domo insoro dd’ant fattu invitu
Ca fiat Paride unu ipocritu
No dd’ischit Menelao e ddi jat fide
Furau ch’at a Elena creide
E dae tando a Troia at maladitu
Ulisse e Achille su boia
Bochint a Ettore e distruent Troia.
16
Sendo distrutta Troia est tzertu
Postu at su Mare Egeo in avolotu
E a sos fugitivos at ridotu
De si fuire in mare o in desertu
Enea in Cartagine ch’est fertu
E a Didone inie at connotu
Ddi nat Didone narrer mi dese
Da ue benis tue e chie sese.
17
Ddi nat Enca seo unu troianu
Sentza patria e sentza dimora
Troia distrutta e brusat ancora
De Menelao su Re ispartanu
Zeo seo cricau che tiranu
De Ulisse po mi nde faer fora
Po cussu seo in crica ’e terra santa
Sentz’odiu nen guerra e paghe tanta.
18
Ddi nat Didone principe troianu
Non ses tue su primu perdidore
Ateros puru patria e onore
Ant perdiu cun s’ispada in manu
Tue in custu regnu sovranu
Tzapas affettu istima e amore
Ottenes su chi cheres si domandas
E cando cheres liberu ti ch’andas.
19
Ddi nat Enea altissima regina
Ti ringratzio e seo cuntentu
Ca tue piedade nd’as tentu
De me e de custa zente pellegrina
Cun-d-una rispettosa disciplina
Ti serviusu a dogni momentu
Tue cumandas nois ubbidiusu
E su chi tue cherese faiusu.
20
Ddi nat Dinone nde seo fiera
Su ti aer cun megus m’est onore
Ma non comente servidore
Ses po me unu porta bandiera
In tota canta Cartagine intera
Ca tue ses un’omine ’e valore
Si de Didone tue non ti ch’andas
Non ses cumandau ma cumandas.
21
Rispostu at Enea craru e tundu
Zeo tenzo un’idea presumia
Seo amante in s’autonomia
Ca seo unu gherreri uriundu
Devo zirare in tottu su mundu
Fin’a chi tzappo sa patria mia
Cando sa patria apo a cumandare
Benzo Didone a ti ricumpentzare.
22
Didone non de cheret ricumpentzas
Su chi faet po tue est tottu amore
Ca ischit chi ses unu gherradore
E ti faes mere inue affentzas
Lassa istare però sas differentzas
Su ratzismu e-i su colore
Siat po tue o siat po mene
S’importantz’est chi tue istes bene.
23
Siat in mare o siat in frumene
Non cambiat Enea s’ideale
Ddi nat Didone Enea faes male
Ti esto e ti armo a su costumene
Cambiandedi patria e lumene
Diventas unu meu generale
A parrer meu s’idea est giusta
E sa patria tua at esser custa.
24
Ddi nat Enea Didone ostaculu
Non mi fetzas comente presoneri
Ca ischis tue unu gherrieri
Faende gosi est zegu sentza baculu
E zeo a su meu oraculu
Orgogliosu ubbido volenteri
E seguire depo custa sorte
Siat po vida o siat po morte.
25
Malgradu Enea coro duru
Fu sempere a Didone ubbidiente
E sa traditzione ’e s’ambiente
Rispettaiat po esser siguru
Bestiu de costumene issu puru
Fud uguale a s’atera zente
E andaiat a s’ispetzione
Cun sos generales e Didone.
26
Enea non ddu podet supportare
Su si biet in mesu ’e gherrieris
Ca pentzat a su ch’est successu deris
E sa piaga est mala a curare
Dogni tantu andada a su mare
Abaidat si biet furisteris
Zughet sa mente e su coro a deliru
Ca tenet sos Troianos tottu a giru.
27
Non podendeddos Enea suffrire
Sos turmentos de sa sua persone
Si decidet de andare a Didone
Si ddi jat su permissu de partire
Ddi nat Didone ti devo ubbidire
Ca t’hapo postu sa conditzione
Po adempire sos tuos doveres
Tue podes partire cando cheres.
28
Tando Enea a Didone at nau
Iscusami e tene passientzia
Ti ringratzio de s’accoglientzia
E ti prego chi sia perdonau
Si in crachi cosa t’apo abbandonau
Ti jur fattu est po innocentzia
De ti amare po me digna sese
Cantu ti scherzo bene non mi crese.
29
Ddi nat didone cun affettu saggiu
A coro tristu però sorridente
Ti jatzo armas barcas e zente
Po chi fetzas cuntentu su viaggiu
E si jeo ti fatzo custu omaggiu
Ti juro est ca ti amo veramente
E si dd’abbratzat cando fu partinde
Nandeddi de me ammentadinde.
30
Enea cun Didone in s’abbratzare
Lastimosos cun lagrimosu prantu
Nat Didone a Enea ti amo tantu
E ti prego non mi abbandonare
Ddi nat Enea juro apo a torrare
Cando apo a zugher su reale mantu
Cando una patria tenzo in podere
Torro e ti che leo po muzere.
31
Enea ponet sa barca in mare
Isparghende sas velas a su entu
Non podet bier s’ora e su momentu
In-d-un’atera terra a isbarcare
Ca issu at zurau de portare
Sa missione sua a cumpimentu
Ca s’oraculu si dd’iat promissu
Una patria digna de issu.
32
A sas barcas veloces at ispintu
Su entu ca ddis fiat in favore
A nos biere a tempus benidore
Zurande Enca a Didone at distintu
E a Didone Enca at cunvintu
Ca ddi teniat istima e amore
Ma a Didone regina de Cartagine
Dd’abbarrat solu d’Enea s’immagine.
33
Sos Noracesos bient de lontanu
In su mare sa flotta randagia
E tottus curtos funtis a s’ispiagia
Prontos decisos cun s’arma in manu
Ca non s’ischit chi est su fulanu
Sa prudentzia devet esser sagia
Ddis nanta prima ’e ponner pè in terra
Cheris sa paghe o cheris sa gherra.
34
De faer gherra non tenzo coraggiu
Ddis nat Enea cun sa boghe lena
Ca seus zente de nde tenner pena
Po su ch’aus suffriu in viaggiu
Lassaenosi faer s’approdaggiu
In custa terra de paghe serena
Malfattore bos zuro non sco
Solu sa paghe est sa chi crico jeo.
35
E cando chi sa paghe s’est risorta
Cun amore ddos lassant isbarcare
E ddis zanta a papare e a buffare
Ddis nat Enca zuro custa orta
Dignos seis de bos ringratziare
Si no esseus de bois regortos
De famene e sidi fiaus mortos.
36
A Enea domandant a saposta
Poite fiat sa sua benida
Rispondet cun su Zeus de guida
Seus in crica ’e sa patria nosta
Po cussu innoghe non de fatzo sosta
Parto subitu cun sa zente unida
E prego a su deus Zeu
De agatare terra a gustu meu.
37
Bosi lasso sas barcas in cunsigna
E poi torro po che ddas leare
Cando in terra mia apo abitare
Ispero chi siat in Sardigna
Custa terra po me santa e digna
Chi mi potzat po sempere ospitare
Como a intro de Sardigna passo
In santa paghe a bois bos lasso.
38
Zirande Enca in sa pianura
Su canale de su Tirso Leada
Po issu e po sos ateros peleada
Faende istrada in dogni crisura
Tottu su litorale de bellura
Traversat cun corazu non s’arrreada
Arribat a Campeda e faet sosta.
Nande fortzis custa est terra nosta.
39
Enea fattu at s’accampamentu
Cun sos Troianos e Cartaginesos
A biver paris za fiant avevos
In su matessi insoro attendamentu
Uguale zughian s’istimentu
Che frades unios e cortesos
Enea in sas armas ddos addestrada
E a gustu su ddos ammaestrada.
40
Su re Sardanapalo in viagiu
Si ponet de su Medioriente
In su mare arregollet sa zente
A chie agatada in naufragiu
A Orosei faet s’isbarcagiu
E a Ulisse si biet presente
Ulisse narat a sa zente totta
A chie appartenet custa flotta.
41
De s’Oriente sa Sardana cittade
Benius Sardanapalo dda nau
Sa Sardana cittade abbandonau
Aus in crica ’c terra e civiltade
Ulisse ddi rispondet caru frade
Naras gosi po esser perdonau
Custa terra est isola selvagia
E a lumene si nara Barbagia.
42
No as a esser crachi Eremitanu
Dondolau de sas undas de mare
Nami sa beridade e lassa istare
Sa paurìa de unu Ispartanu
A Enea su principe Troianu
Fortzis tue ses beniu a cricare
Si dd’agatas ai cussu rimbambiu
Naraddi ca ddu cherzo mortu o biu.
43
Ulisse abbarrat in sa Baronia
E Sardanapalo in sa sua istrada
A su centru de s’isola puntada
Ma cun tristuras e malinconia
Ca Ulisse po sa tirannia
Chi dd’esset postu in fattu dubitada
E infatti gasi est succesu
Ca fiat de Ulisse s’interessu.
44
A custu Sardanapalo narana
Inue fiat Enea ischiada
Fiat siguru ca ddu tzapaiada
In Campeda o in s’Iscra de Otzana
Andau est Ulisse a Oliana
Cunvintu ca Enca inie fiada
Non tzapandeddu nat unu Sardanu
At imbrogliau a un’Ispartanu.
45
Sa curpa no est de su Sardanesu
Ulisse in cue non tenet resone
Si Ulisse isbagliau at s’istradone
Est ca s’oraculu s’est postu in mesu
E a Ulisse gotiche at tratesu
Variandeddi sa diretzione
Po chi Sardanapalo arriberede
E a tempus a Enca avviserede.
46
Enca biet sa zente arribare
Chie a caddu e chie a pe
E nau dd’at su Sardana Re
Seo beniu Enea a t’azuare
Ca Ulisse est in ziru a ti cricare
Est infuriau e fora de sé
A su Re Menelao at promissu
Ca ti bochit si non bochis a issu.
47
A Enea no impressionada
Su intendede custa novidade
E riuninde sa comunidade
Che unu babbu insoro chistionada
Nande si Ulisse arresonada
E de cubatter tenet volontade
Innoghe devet narrere unu solu
Siat po me o po issu su dolu.
48
Ulisse biendesi dogni tortu
In sa crica sa mala risurtada
De Sardana sa tratza variada
Torrat in segus e si jat cunfortu
Ca cheret a Enea biu o mortu
E leat po su margine s’istrada
E sentza andare a illargu meda
S’attendamentu biet in Campeda.
49
Ulisse est subitu andau
A su Tirso e in sa parte opposta
Si firmat e inie at fattu sosta
Po no istare in attesa isbandau
Un’istaffetta a Enea at mandau
Po chi dd’esset torrau sa risposta
Si est cuntentu comente tiranu
De faere sa gherra cras manzanu.
50
Sos gherreris de ulisse mandaos
Zumpan su frumene a caddu nadende
Ma cando fiant assoru arribande
In su ludu che funtis affungaos
Andat Enea e che ddos at ’ogaos
A issogu cun sa fune tirande
Sendo sos caddos affungaos meda
Morint in su ludu de Campeda.
51
Sa fortuna si comintzat a biede
Zande sa prova a sa manu eretta
Enca at domandau a s’istaffetta
Sa enida osta bona siede
Custos rispondent sentza si nde riede
S’isfida de Ulisse Enca accetta
Si de gherrare tue idea nd’asa
No est a tardare prus de crasa.
52
Enea nat est prontu a faer gherra
Contra Ulisse e cun tottu su mundu
Seo zirande su globo in tundu
Po diventare mere in-d-una terrra
E non de cedo a nissunu una perra
Fina a cando non seo moribundu
E a nissunu liberu mi rendo
Su cantu seo biu mi difendo.
53
Ais biu su chi bos’es succediu
In mesu s’abba in custa pianura
Po fae gherra est una sepoltura
Ca su fangu nos’poned’ in assediu
Fazzo proposta de unu rimedio
Si Ulisse ‘d’accetta cun bravura
Est a gherra solu jeo e issu
Su chi perded’abbarra sottomissu
54
Custa gherra però si deve faede
In s’abba cun s’ispada in manu
Sas armadas abbarranta lontanu
Abaidande solu a si diatraede
Dous arbitros ‘due deved’aede
De parte mia e de su tiranu
Sa vittoria in meritu de jare
Binchende o morinde conc’a pare
55
De s’accordu Ulisse es cuntentu
Su deus Zeus e sa dea Atenea
A su manzanu prima e fae nea
In mesu’ e s’abbafu s’appuntamentu
Ulisse aspettaia su momentu
Atteru e tantu faida Enea
Aspettande cudd’ora de sa sorte
Po sa vittoria sa vida o sa morte
56
Sa notte ansiosa es cun tormentu
Chie ischidos e chie urmios
Tott’ìnd’una sorpresos sun bios
Una tempesta de abba e de bentu
Ha distruttu s’insoro accampamentu
Lassande Ulisse Enea isbalordios
Tronos e lampos a s’intimidire
Finza sos caddos ha fattu fuire
57
Custa tempesta a s’improvvisu
A Enea e a Ulisse incantada
Su Torso aundau tottu amantada
E sas duas armadas ha divisu
Biande Enea e gherreris ispantadas
Cando succediu es custu inferru
Fiad’istade non fiad’ierru
58
Ulisse nad'a Enea Zeus nostu
A fac custa gherra no azzettada
Cando issu cun nois s'inchiettada
Este a'd'obbedire a dogni costu
Zeo mich'ando e lasso custu postu
Prima chi atera tempesta fettada
E gosi s'es finia sa pena
S'odiude Ulisse cun Enea
59
Enea nara su nostu oracolu
Non chere nois chi fazzeus gherra
Devo lassare custa istrana terra
Datu chi Zeus m'ha postu ostacolu
Po ambos es bistau unu miracolu
Finire gosi custa cantierra
Senza dolu e sensa vittoria
Lassande sa Sardignia in pagh'e gloria
60
Custos eroes che funtis partios
Ambos andande po su contu insoro
Andaos si che funti a dolu in coro
E paga zente 'dos ha seguios
Che frades poi si funti unios
Sos chi funti abbarraos 'dos onoro
Zuran sa fratellanza su costumene
Battizzandesi Eliesos a lumene
61
Custa zente possessu han piegau
E sa campeda benid'occupada
Su lumene han postu a sa contrada
E lumenada d'anta Barigau
Nessunu costu d'ada ismentigau
Ca barigau ancora si nada
Po chi andad'e chi ada bennede
Brigau su lumene ad' a tennede
62
Dividos si funtis in tres gruppos
Chie a ponente e chie a levante
E dogni gruppu dae cussu istante
Fu sottopostu a faede isviluppos
Comente frades non comente lupos
Cun corazzu e fiducia costante
Su juramentu fia testimonzu
De s'azzuare a oras de bisonzu
63
No hanta fattu una turre Babele
Po su sorteggiu fattu a s'istile
A unu sa campeda 'e Sorradile
A s'ateru sa campeda 'e Lochele
A su terzu sa campeda 'e Boele
Divisione fatt'a sa civilc
Separaos però cun sa puntiglia
D'essere unios comente in famiglia
64
Faende fronte a s’indoro destinu
Han dimostrau provas de valore
Su contadinu azua su pastore
Su pastore azua su contadinu
S’iscambian sa merce de continu
Cun rispettu fiducia e amore
In santa paghe fratellanza unida
Po scculos han fattu cussa vida
65
Sos de lochele pare chi no amene
Arare su laseddu ‘e sa luzzana
Han preferiu sa terra montana
A costu de more defamene
S’amore insoro es su bistramene
Bestios de pedde a pilu e lana
Comente montanaros barbudos
Han pigau su lumene’ e pelludoso
66
Sorradelighes sa prima abitada
Dac sos Iliesos fia tando
Però sa data no isco e cando
Poi sorrana fia lumenada
Como sorridile si nada
No isco su poite mi domando
Fia però prus abassu meda
A portada a manu a sa campeda.
67
Cando chi populau han Sorrana
Cun barracas ispartas in su pardu
E manu a manu a tempusprus tardu
Arribaos funtis a Turrana
in cassa terra mite soliana
Ad'ispintu s'orgogliu galliardu
E populau hanta prima e poi
A Nughedu in Arzolas de goi
68
fu s'emigrazione posta buddu
E cheriah sa terra populare
De custos ndad'andadu ad abitare
A Tanghé iddedera e muruddu
Sia po custu o sia po cuddu
Chi sia beru non pozzo jurare
Ma comente s'intende de sa zente
Fia zona abitada veramente
69
Torrande a Bocle in cussas taccas
Sco obbligau su zestu ch'isvele
Poites chi si narada Bocle
Ca fu sa zona de boes'e baccas
De procos e de arbeghes craccas
Fia prena che e cussos rochilazzos
Fu sa zona distinta sos crabazzos
70
Fu sa zona a cassu istile
Su solianu comente s’umbruzzu
Difatti abitaia su crabazzu
Ue oe si nada su cabile
E in cuc tenia su cuile
Inu’este sa conca e su carazzu
A modu e tando a usanzas grecas
Biviad’issu puru in cussas precas
71
Santu Chirigu canpu c’ s’iscusorzu
Si narda e si narad’ancora
Fia mercau a s’antiga dimora
De latte casu pezza e orzu
De mercantes ndiad’ad ogn’ora
Cambiande s’insoro mercanzia
Che frades cun fiducia e garanzia
72
S’ambiente fu tando genuino
E sa vida po custos con fu lezza
Lorene Pardeintro e sa Tezza
Fia mercau po pegus bovinu
Tramariga inueste su trainu
Fu dedicau po sa merze grezza
Po chiec andad’a ‘caddu e chic a pè
Fu de continu su batti e lè
73
Terra Idda e Truschedu sas gemellas
A sa ribalta fiant ‘in cuss’era
Inie ‘due fu sa casiera
Consideras fian cittadellas
Duia tessinzanas e modellas
E po sa lana sa filatiera
Interessos bendian sos fruttos
Po ceriales e po so tessutos
74
Sos Noracenos in sa pianura
E sos Iliesos in collina
Carrelas po sa zente pellegrina
Fian trese po bennedea s’altura
Peddarza littiu carrela e penura
S’ iscala e s’arca fia sa vicina
Sos mercantes beniam de lontanu
A caddu dac tottus campidanu
75
Tempus andale e tempus benide
Po custa zente fuida una cucagna
Fende sos istazzos in campagna
Ca su populu fiada creschinde
Sa zente fu contenta beniminende
Isprtaghendesi prusu a sa montagna
E cun su tempus a pagu distaccos
Han popolau Petzarzu e Laccos
76
Inue oe sa conza si nada
Due fia sa pelletteria
E in petzarzu sa macelleria
E in Arzonlas s’incunza e s’annada
E iscalas Mugheras fu famada
Po sas femminas de galanteria
Po sas femminas faian fieras
Si na po cussu Iscala Mugheras
77
Ardaule non fiada esistente
Sa locura una foresta fiada
Ulimos murtas e crecos teniada
E su murdegu a una padente
Abitada non fia de zente
Crabas procos e baccas ‘du’aiada
Fu po sa zente sa zona deserta
Sol’un’intrada ‘du’iada aperta
78
a cuminzare dae s’ Irrinzolu
fu recintu de roccas dae pare
e no ‘du’ia logu de entrare
s’intrada fu de ie carru solu
ind’unu puntu calanta a imbolu
po segare in curzu e cuitare
e custu puntu fiad’ in su pranu
in s’iscaledda de zia Pisanu
79
su crabazzu chi fud’in su rochile
Zuseppe Craba nanca si narada
In Corongiu ‘e Crabas abitada
Ca inic tenia su cuile
Isposau si fudi a sa civile
Cun Lorenza Pisanu s’istimada
Tentu ha po fortuna e po disizzos
Duas fizzas e battero fizzos
80
Zuseppe Craba a lumene intesu
Nanta ch’in Ardaule ha fattu abitu
Ma no ha lassau nudda iscrittu
Si fu Troianu o Cartaginesu
Ispartanu o puru Sardanesu
Ma d’essere Iliesu a su dirittu
S’ischi ca su crabazzu issu faida
Ma non s’ischi de cale razza siada
81
Su lumene de cussa iscalighedda
Beni de sa megere ‘e su crabazzu
Ca cun su latte e cun sa brocchighedda
Rende e segandosi sa cambedda
Lassa su lumene in cussu passazzu
Custu passazzu fudi in logu crara
Inue como abita Pino Zaru
82
Zuseppe Craba non fudi isbandau
Ha fattu chimbe istados cretieddu
Onnoe Puzzu e minda Puzzigheddu
E a Zuidda cun su Barandau
Semper’issu in cue a cummandau
Cun sas manos e cun su faeddu
E calculande a sos familiares
Fiant’issos sos meres seculares
83
Inue custa zente abitada
Es connota cà ‘duà musoleos
E in cue cantanta sos tedeos
Sos abitantes de cussa contrada
Fia sacra una tumba rispettada
Cun su cultu a sos insoro deos
Sos mausoleos non zughen fentanas
E si naran sas Domos de Janas
84
Malgrado sos istazzos in foresta
In mesu de sos buscos ispinados
Fizzas e fizzos si sun cojuaos
E han tent’una famiglia modesta
Po issos fia die e notte festa
Ca non fiant mai controllaos
Cun bona fide e cun bonu coro
Fu po issos sa vida unu tesoro
85
Naran però su troppu bene istare
Perde valore e dogni fantasia
Ca s’odiu s’invidia e sa gelosia
Sa santa paghe faede agitare
S’allegria in dolu a cambiare
Distruende s’amore e sa bramosia
E sos chi funtis in su paradisu
Si bient’ in s’inferru a s’improvvisu
86
Difatti sa Sardigna invidiada
Fia dae sos regnos de vicinu
Ca via sa Sardigna unu zardinu
Chia s’umanidade incantada
A sa Sardigna nudda ‘di mancada
Tottu tenia pane casu e binu
In tottu sa Sardigna in cantidade
Fia su chelu po s’umanidade
87
In custu sardu amenu parsdisu
De paghe fratellanza e recreos
Interessu cummerciu e impreos
Tottu es cambiau a s’improvvisu
Ca sos Cartaginesos han decisu
De isbarcare cun sos Eritreos
Cando sa zente allarmada s’es bida
Bona parte in sos montes es fuida
88
Prima ‘e Cristos su dughentos settanta
In Sardigna sa prima incursione
Dac Macheo s’arabu dragonc
Cartaginesu generale nanta
Invade sa Sardinia tottu canta
Inferociu che unu Icone
Distruttu han tottu arabos e moros
Agricoltura richesa e tesoros
89
Sos Noracenos de Losa e contrada
‘Dos ha distruttos s’arabu tiranu
Custu Macheu cun s ‘ispada in manu
Treghentos ottanta mortu ndada
Adone solu si ‘ da salvada
Ca dac Losa che fia lontanu
Perdiu sidd’anta in sa tracssa
De ozzastros e buscos de chessa
90
Adone ca no’ d’hanta catturau
Es cuntentu e si ja cunfortu
Pregande a Zeu ca no ‘d’hanta mortu
Cando sas feridas s’ha curau
Vendetta contra custos ha zurau
Cuau in Monte Airau ses resortu
E s’incasa a s’iscurigau
Passau este a su Barigau
91
Monte Airau ‘di nanta oc in dic
Ca cussu lumenc’daus connottu
Però Adone airau e tottu
Fia cando si es cuau inic
E custu lumenc abarra gasic
Po Ardaule distintu e notu
Malgradu pagu connottu in s’istoria
Es dignu de d’du tenner in memoria
92
Ardaule su tu este s’onore
Ista ficru e sa faccia non cuas
Monte Airau este in terras tuas
E tened’unu lumenc ‘e valore
E su matessi eroc cun ardore
Faede a Monte Piscamu artes suas
Su nuraghe si ha fattu po difesa
E custa pura es terra Ardaulea
93
Ardaule tue puru as tentu
Unu nuraghe in sartu tu costrettu
A monte Piscamu este in logu bruttu
Su colossale sardu Monumentu
Pagas perdas ‘duada in fundamentu
Ca cun su tempus s’agata distruttu
Però ancora esiste su notoriu
De custu momentu antigoriu
94
Adone fudi eroe de valore
E pone sa montagna in movimentu
Senza perded’un’ora ne momentu
Ha penzau armare ogni pastore
E fattu ada in Campu Majore
Unu campu de addestramentu
E a sas armas’ dos ha sottomissos
Po bochire e a si salvare issos
95
Adone in tottu sa collina ricada
Po zapare pastores valorosos
Nandeddis scis fortes e corazzosos
E comente gherrare dos indicada
In tottu sa boscaglia fortificada
Po esse prus siguros e orgogliosos
Fac trinccas muros e muraglias
Po rispinghed’assaltos e battaglias
96
Iosto de calòares su ribellu
De Amsicora fizzu e Calidde
Cun Adone si unidi che frade
Nandeddi asa bie su macellu
Chi succedid’in custu duellu
Ca jeo tenzo zente in cantidade
E benin puru a nos zare azudos
De sa Barbagia tottu sos pelludos
97
Asdubale accampau a Fordongianus
Cun duemila e treghentos gherreris
Custa fia s’armada e sos carderis
In bandiera iscrittu in africanu
Buschi e Ula cun S’arma in manu
Hanta respintu a sos furisteris
E a Caardelis che funti zumpaos
E inie si Funti accampaos
98
Carderis e Cardelis si assimbizzanta
A parre meu su lumene es giustu
E a cuddos chi non cretentecustu
E criticande sa limba manizzanta
Si de ischire in prusu disizzanta
Si pighente unu impegnu robustu
E crichente su chi es necessariu
In dunu cartafaciu antiquariu
99
Beru o non beru mi tocca chi narza
Ca custa gherra in cue este istrada
E fatta ‘d’hanta in cussa contrada
Tra funtana ‘peddes e Peddarza
Sa limba non ‘da creo faularza
Ca su lumene su issa ‘di nada
Su lumene ‘di Jada s’impartanza
E creo sia testimonianza
100
Custa guerra fia temeraria
Po ambas partes fu distruzione
Asdrubale es fertu in persone
E sa vida si salva solitaria
Adone es mortu de malaria
No in battaglia gherrande in Odone
Custu Adone es mortu de ora
Ma su lumene es biu ancora
101
Adone in Odone es seppellii
E su lumene in inie es abarrau
Asdrubale a Cartagine es torrau
Fertu a sa manu e avvilii
Ha de nou Macheo afferrau
Però Macheo sa matessi cosa
Morid’in sa battaglia sambenosa
102
Iosto es su re de sa montagna
Ecumbatted’in mesu ‘e sa boscaglia
A su nemigu a fattu sa muraglia
Cun trinceras ispartas in campagna
Cartagine sa Libica cumpagna
Perden sa fama e s’insoro medaglia
Lassanta sa montagna cun paura
E si cuntentan de sa pianura
103
Prim’e Cristos su dughentos sessanta
Fae Roma in Sardigna invasione
Cun Lucio Cornelio Scipione
E tremila gherreis gasi nanta
Arribaos a Losa in Abbasanta
Su generale rumanu Leone
Gherrande cun Cartagine s’isfogada
Ha bintu e de sardigna cheddos ogada
104
Scipione in su sardu orizzonte
Siguru ca in tottu aja bintu
Su corazzu s’orgogliu d’ad’ispintu
De ch’ogare a losto de su monte
Ma biendesi cun issu de fronte
De s’impossibile abarra cunvintu
Ca fertu est’issu a sua armada
Fu s’ottanta po chentu massacrada
105
Sos romanos de anima cruenta
Ostinaos de pessima intragna
Su fogu hanta postu in sa montagna
De sa Barbagia finza a sa trexenta
Ma Iosto una fascia a pampa lenta
Fae de fogu in s’aperta campagna
E sos progettos suos geniales
Salva sa zente cun sos animales
106
Roma de tando a sa barbaricinu
‘Da calculau comente dimonius
De su sardo montanu patrimonio
Cartagine Romanue Bizantinus
Libicu de cherente intende s’insolu
De sos montanos han fattu s’inseru
Ca nanca fin dimonios de inferru
107
Vendettas turmentos e oltrazzas
A sos montanos toccad ‘a suffrire
Non podent’ intrare nen bessire
Ca scarrau ‘dis hanta sos passanzos
Pastores massainos e crabazzos
De s’insoro si dovente nutrire
Su chi zampanta in sa pianura
Devia morre sutta sa tortura
108
Sa montagna fudi assediada
De sos chi cumandanta in pianura
E tando isviluppada s’es sa fura
E su ladru a nessunu rispettada
In bassura a de notte si andada
Furanta Trigu Frutta e verdura
Dae cando su ladru ha postu in usu
Sa fura non si es firmada prusu
109
Su Romanu Malignu Torquatu
Binche sa guerra in su Campidanu
Asdrubale a Magone e Annau
In battaglia presoneris ha fattu
E a losto su ribelle ingratu
‘Da mortu cun s’ispada in manu
E Amsicora currende in sa fua
Si bochi cun s’ispada a manu sua
110
Po sos montanos fia su terrore
Ca non tenianta su comandante
E penzau hanta de s’istante
De si unire cun forza mazzore
Po si difende dae s’invasore
Cun zente prus unia e vigilante
E de unire prusu a sa montagna
Sos istazzos de s’aperta campagna
111
Biende tanta noia e imbarazzos
Inutile aspettare es s’avvenire
Penzan comente si podere unire
E lassare in su monte sos istazzos
Usande donca pes e manos e brazzos
E una idda de sa costruire
E fattu hanta gosi s’unione
A segundu s’issoro opinione
112
Nant’Ardaule si es populau
Su tu trinta prima ‘e Cristos
De varias razzas ‘e omines mistos
Su razzismu non fia calculau
Tottu fra issos hanta accumulau
Legos ignorantes e abitos
E lean su possessu immediatu
Inue sos istazzos prima h’an fattu
113
Arda ula ‘d ‘hanta postu a lumere
guarda gola in italianu
ca su canale vicinu e lontanu
sas abbas suas che lead ‘a rumene
nois Ardaule a costumene
‘Di naus po su matessi arcanu
su altu pianu po sos naturales
es separau cun duos canales
114
Ardaule in sa sua carena
naturales tene sas carazzas
de burrones buscos e azzas
es circundau tottu a cadena
chi su cale una persone anzena
si anda sola nde perde sas trazzas
e po istintu sa sua natura
finz’a su mortu faede paura
115
Ardaule in su altu pianu
Es situau che libru apertu
Dividiu de su canale es certu
Chi separad’umbrazzu e solianu
Su cale in cussu tempus lontanu
Bivende cantu hantae soffertu
Ca cussu riu chi passad’ in mesu
Fia turmentu po s’ Ardaulesu
116
Ardaule po seculos in penas
Ila biviu comente animale
Cando fudi aundau su canale
Sas domos fian de abba pienas
Che tragaia sas domos terrenas
Cando chi faia temporale
Ca in s’apertu fian sos collocos
Che tragada canes puddas procos
117
In cussas duras miseras epocas
Cur tribulia e tantu patimentu
Sa domo si faian cun appentu
Fessin mannas o fessin piccocas
Chie biviad’in preccas e roccas
Po si riparare abba e bentu
Essente massaios o pastores
Fianta lodros e maleffattores
118
Zertu ca fia zente mani mrunca
Si domo non teniad'in cuss'era
Difatti in Ardaule considera
Due fidi sa precca e s'ispillunca
Po alloggiu de sa zente furunca
Delinquente de dogni mancra
Sempere fian sas preccas pienas
De chi bivia de palas' anzenas
119
Non si cheriant' in comunidade
Custa zente randagia uriunda
Faint' una vida vagabundu
Solu cun issos in sociedade
Sas femminas de male calidade
Fian po custon sa vida giocunda
Furanta e biviant' in sas gruttas
Sos ladros cun sas prostitutas
120
E gosi custa zente si campanta
Cun sas femminas a s' isgangarada
Girande sa montagna in camerada
Nde bendianta e nde comparanta
In iscalas mugheras festanta
Sa missi po sa bella e sa contada
Sendo a sa nua senza zughe mantu
Fudi a isfida dittad' a s'incantu
121
Po cantu tempus s'ominc selvaggiu
sa femmina ha pigau a sa lezzera
e nda suffriu de ’ogni manera
issa bivia solu cun coraggiu
Su turmentu sa pena su disaggiu
chi suffriat sendo in sa fiera
che ischiava fiada leada
poi sola in su monte abbandonada
122
Sa femmina est un'ateru mendu
no es che a s'omine medesimu
sa femmina es su mundu e s'incantesimu
e a s'omine du fac giocundu
ma cando chere du poned' affundu
de su fiancu du torrada centesimu
ma tandonon tenia su podere
fud'ischiava e s'omine fu mere
123
Beru sa femmina es cucuriola
e s'omine gasi da cheriada
però cando issa partoriada
da lassaiada in sa precca sola
abbandonada che una crabola
si biviada o puru si moriada
coment'essede custa unu cane
senz'assistenza ne abba non pane
124
Non solu custa fu traschia mala
Po sa femmina in su patimentu
Andada e si cricada nutrimantu
Cun su fizzu pittiu a pala
E sos ateros infattu addogn'ala
Nandeddi mamma cun tristu lamentu
Custa vida faia cun affannos
Fin'a cando sos fizzos fian mannos.
125
Custa vida sa femmina faiada
E issa d' affrontada cun coraggiu
Ancora c'ada un ateru disaggiu
Chi po tradizione s'usaiada
Cando unu anzianu fiada
'Du occhianata comente omaggiu
E custu ostaggiu moria de coro
Po sacrificiu a su deus issoro.
126
Bella es s' usanza e sa tradizione
Si beru cste a comente nanta
Sa conca a su mortu che seganta
E' da coghianta in su padizzone
Su brou che bufanta in comune
In famiglia e poi 'du cantanta
Nande su mortu cun nois riposada
E su biu in corpus si'du gosada.
127
Si este a osservare su narcu
Chi s'intende de usanzas antigas
Tramandau cun limba e cun urigas
Dae su primu a s'urtimu creu
Non tenzo curpa e mi creo reu
Iscriende sas semplices rigas
De Orroja uminiga fattos de ora
Però sa zente 'du narant 'ancora.
128
Cand'in famiglia unu anzianu
Arribau a una certa edade
Babbu mamma sorre o frade
Parente de vicinu o de lontanu
Bonu amigu o unu tiranu
In s'amicizia o in sa mistade
A 'du occhire fudi a destra o a manca
In sa 'e preide Luciferu calanca.
129
si passanta tra issos su chessorzu
Cando 'du iada unu a che leare
Su sorteggiu devianta tirare
A su sero a s 'incurigadorzu
Nande custu es su pausadorzu
Prima de cuc non deves firmare
E su pausadorzu de su boja
Fu cussa precca prima de s'orroja.
130
Appena fatta cussa pausada
‘Di torrad ’a ettare de farranca
A manu estra o a manu manca
A brazzett’o a coddu ‘du piada
Poi zandeddi una pugnalada
Fudi a cheddu ettare in sa calanca
Ma su notte rende in s’orroia
Salva su bezzue mori su boja
131
Po cussu Orroja Uminiga si nada
Ca rottus funt’in dominiga notte
Dac cuc finia cs cussa dotc
Su bezzu a morre solu si lassada
Sa calanca est iscuminigiada
De Luciferu ca fi sacerdote
Sa limba nande custu no isgarrada
E a sa calanca su lumens abbarrada
132
Beru a non beru custa cosa
S’ambiente fia primitivu
Penzande e discutende su motivu
Ideande cun sa manu ingegnosa
Hant’iscavau e fattu sa losa
Po sos mortos chi fiant’in arrivu
E ‘dos interranta a dolu in coro
Ad ogn’unu vicinu a domo insoro
133
Torrande a sa nostra cittadella
Ardaule sa idda famosa
A prostituta e ladru de ogni cosa
Han penzau de fae querella
Bogandecheddos de dogni capella
De sa lo cura mitica pomposa
Fu sa dimora noa senza duda
Logunziu Onoai e Mancanuda
134
S’odiu su dispettu sa tortura
Po Ardaule non fu bellu jogu
Ca una notte hanta postu fogu
Po che brusare sa idda ‘e Lucura
Po istudare cussa brusadura
Zente ha beniu de doglia logu
Sos gherreris de doglia fronte
E sos pelludos dae s’artu monte
135
Su focu in Laccos Pezzarzu e Mutredu
Iddedera Muruddu e Riu Marchi
Sa zente de Ula e de Busachi
Neoneli Sorridile e Nughedu
Fattu hanta sa fascia in su boschedu
E poi brusandeddu a iscachi
A su fogu a passos de zigante
Firmau ‘danta in ponente e levante
136
Otto dies de continu tenende
Fu su fogu in lucura che inferru
No ha lassadu nae po afferru
Ulimos e crecos distruende
De bivere comente fu bivende
Po ardaule es bistau s’inserru
E s’afeu hanta postu a sa idda
Narandeddi Ardauli pistidda.
137
Tottu sa zente disorientada
Pranghende cun lagrimas in s’ogu
Po sos mortos ch’ha fattu su fogu
E sa idda dae pare brusada
De animales prusu non d’ada
Ca si che sun fuios de su logu
E sos chi non siche sun fuios
Funti mortos de su fogu arrustios
138
Po Ardaule es sa trista lamenta
Sa idda de su fogu demolia
Za ‘das pagada cara e salia
Po su ch’as fattu a sos ladros amenta
Ca su fogu a pampa cruenta
Ti ha lassau sa prazza pullia
Tue a sos ladros ch’as bogau fora
E issos t’han abrusau sa dimora
139
S’inumana facenda disastrosa
A tottu cantos ada isbalordiu
Su corazzosu de coro ardiu
S’anima unghia timorosa
E sa idda ha pigau torra posa
Cando sa terra ha de nou imberdiu
Finza cando sa idda si es formada
Sa zente in sa preccas abitada
140
Cando Tiberio ancora cumandada
In Roma cun lezze e disciplina
Cun sa sua astuzia malandrina
Ischiavos in Sardigna mandada
Po chi custos d’essen coltivada
In pianura e in sa collina
De su triballu e insoro fruttos
Roma nde tenia sos tributos
141
Mandau ha chimbemila ischiavos
Egizianos e israelitas
Po colonos industrias e dittas
De Mestieri capac’e bravos
E Roma nde tenia sos ricavos
De tottu custas opera iscrittas
Pagande sos tributos compromissos
Non d’abarrada po bived’issos
142
Po cussu es chi si funti rivoltaos
Industriales cun sos operaios
Colonos aziendas e massaios
Ca fianta a su massimu isfruttaos
Commente animales trattaos
De sos isfruttadores e falsaios
E cando chi custrettos si sun bios
A sos montes si che sun fuios
143
Non fia tantu barbaru s’esiliu
Po custa zente civile e onesta
Ca custos han zapau in sa foresta
Libertade e serenu domiciliu
Senza cumandu e senza umiliu
Faianta una vida modesta
E manu manu comente s’abizzanta
S’ambiente montau civilizzanta
144
Egizianu e Israelita
Armaos de pugnales e dagas
A carzone biancos e a ragas
A ripone cabanu e a berretta
E sas carzas suba s’iscrapitta
Su chintorzu ‘e pedde po sas bragas
Oe ancora po isporto a lumene
Usan su memorabile costumene
145
Biende custa zente industriosa
Su montanaru ha fattu attenzione
E imparande cun precisione
Faiad’issu sa matessi cosa
Istradas in sa zona buscosa
Po tenne sa comunicazione
In badde in collina e in canale
E tottu su mantanu litorale
146
Custas’usanzas han postu in su
Sa zente unia e laboriosa
Po Ardaule es sa matessi cosa
Had’imparau como nd’ischi prusu
De biver’in sas preccas ha conclusu
Pode fae sa domo a dogni posa
Non che a prima sa domo che tana
A una istrada e senza fontana
147
Prima sa domo fatta a muru siccu
Fu senza fundamentu in su terrenu
Como ‘das faese a muru prenu
A perda segada a mazzu e a piccu
Amantada a teula che irricu
Non che a prima a linna e a fenu
Prima s’intrada non zughia per ras
Como s’intra ‘d’aperis e serras
148
Ardaule mi tocca chi ti nazza
Cantu tuc as suffriu cun su fogu
E como zente de dognia logu
Beninti a ti cricare sa piazza
Mannos pittios de dognia razza
De sa terra nde coerente unu orrogu
Po si fac sa domo de abitu
A segundu s’insoro necessitu
149
Cominzau hanta a fac muros
Po sas domos cortes e corrales
Po sa zente e Po sosanimales
E po sos benidores futuros
E po essere ancora prus siguros
Faen fentanas portas e portales
Po chi sa domo fessidi serrada
Cando chi sa zente riposada
150
Ardaule s’es de nou formada
Dae Adaulesos e istranzos
S’istranzu nd’ha tentu sos badanzos
Sendo intrusu issu cumandada
S’ istranzia fu sempere onorada
Fessinti grassos o fessinti lanzos
Po s’instranzu Ardaule fu su portu
E dogni furisteri arregortu
151
Po cussu ‘d’han postu sa canzone
Ardaule si chere zibulau
E sa idda no hanta affaulau
Ca es vidente sa distinzione
Oe in die s’istranzu in persone
Prus de s’Ardaulesu es calculau
Po natura in custu logu nostu
S’istranzu este a su primu postu
152
Gosi sa idda es chi d’hanta fundada
Comente prima in sos chimbe puntos
A si unire che funti raggiuntos
Manu manu comente ismanniada
Sa popolazione aumantada
Tando penzau hanta a sos defuntos
E fatta han po su genere umanu
Su campu santu in Santu Damianu
153
In zuiza hanta fattu su corrale
Po sos boes e baccascun premura
Una corte in Funtana e in Lucra
Po sos caddos adatu su locale
Po molentes procos e mannale
Fu Puzzu e minda sa zona sigura
Cortezza fia sa corte mazzore
Po su cuile de dogni pastore
154
Tottu Lucura han recintu de murus
Inucno ‘duia roccas craccas
Facnt ‘ araoso carros e traccas
Cun sos atrezzos po triballos duros
Po esse zente e animales sicuros
In sas intradas han postu sas zaccas
Putzolu ja ‘e carros e Idduozzo
E in sa jacca manna narre pozzo
155
Sa zente a triballare si es posta
Filand ‘e tessende linu e lana
Una inza hanta fattu in Funtana
Ee un attera in in binza ‘e Costa
Triballande senza fac sosta
Sa terra bella e sa mezzana
E coltivau hanta sos umbrazzos
Po ligumenes fruttas e trigazzos
156
Sa zente triballande sendo istraccos
Non tenia corazzu ‘e riposare
Po nde pode su mustu ricavare
Buccan sa perda e faente sos laccos
E s’ aniga ponendedda in saccos
Cun sos pese a s’ iscurtza a dda pistare
E su mustu collian po s’annada
In sas buzas de pedde non contzada.
157
Sa prim’ aniga fiad inarzzeddu
Biancu saborio e cabudarzu
A trigazzos ‘d’ han postu in Binarzu
Carrigadore però minuncheddu
Su lumene ‘du nara su faeddu
E non creo chi sia faularzu
De custu seo zertu e siguru
Ca connotu d’happo zeo puru
158
In Zuizza fu su crastu mannale
O forzis fia su crastu mannale
Sa finitia de su carnevale
Festaiant ‘in cue dogni annu
Cantande e pranghende senz’affannu
‘D i etaianta abba ozzu e sale
E a su mortu carnevale caru
Lassaianta sa corona ‘e laru
159
Non solu carnevale festaianta
In su famosu crastu paesanu
Ma sonaian su carru montanu
Ca tando sas campanas non tenianta
Po cussu custu corru sonaianta
A su sero e su manzanu
E custu corru faiada ischire
S ’ora de isvegliare e de dormire
160
Cricande mi es diffizile su zappu
Po ischire cal' es sa realtade
De totta canta sa comunidade
Chie de custos fiada su capu
De su Condaghe nde fazzu s'istrappu
Si s'iscritt'este iscrittu beridade
Si no crro tradurrere su nadu
Forzis fia Predu Furadu Ladu
161
Po curpas de sos barbaros anduias
Sa vigilanza notturna hanta postu
Comente barrasellu a usu nostu
E si naranta guardias buias
Cun s'ispada in sas cinturas ruias
E su berretto rigidu e tostu
Cun sa conca e su mortu figurada
E bocchianta a chi si ribellada
162
Sa disciplina fia rigorosa
Si es beru su chi sa zente nanta
Sa manu estra tando che seganta
a unu chi furada crachi cosa
Po chi desse sa vida noiosa
Biendeddu sa zente si beffanta
E a su chi faia crachi morte
Devia tenne sa matessi sorte
163
Ardaule ca fia rispettosu
Si cheria de tottus ruispettau
Nughedu e neoneli ha protestau
Contra custu rigore sambenosu
Ca non fudi Ardauli piedosu
'D'hanta un ateru afeu imbentau
Ca fu serrau a muros e canzellos
'Di naranta sa idda 'e sos ribellos
164
Ardaule sa lecita tortura
As usau po chi faia male
E tue asa agiu in modu tale
Po rispettare sa tua bravura
Sos tuos riccos donos de netura
Chi tenes de s'antigu a s'attuale
Tii nazzo unatera opera celeste
Ardaule in sa terra tua este
165
Una rocca istampada zigantasca
Es Corozu Pertuntu a ispantu
Ateras roccas de intantu intantu
Fattas de sa natura pittoresca
De Inarzu sa trincca grottesca
Es po S'umanidade unu incantu
Ma de s'Ardaulesa puntiglia
No es considerada meraviglia
166
Sas tres azzas de Intrecoronza
Non funti fattas de Zorobabele
A s’azza cun su ponte parallele
Custu limene tocca chi ti ponza
Sa gemella de fronte testimonianza
Es s’azza de su nasu’e Crabiele
In sutta un’apertura istrinta forte
E si na’su passazzu de sa morte
167
A zosso es Conca ‘e su zardiu
E Coronzu ‘e fruscos su casteddu
Es circular e in forma de aneddu
Pared unu stecau ispadacinu
In Conca ‘e Damianu su terrinu
Fia pianeggiante cretieddu
Oe ridotta a istados feos
Dae sas franas e sos trimuleos
168
Duas calancas Ardaule ada
Vergines sentza essere isploradas
Però de sos antigas lumenadss
In Paniga est una situada
S’atera este in Perda Seddada
Des sos Ardaulesos trascuradas
Non ddas valorat sa comunidade
In propaganda e pubblicidade
169
Cando pardu fu Pardu veramente
Non che a oe chi fae paura
Prima Pardu fi tottu pianura
A vista e ognu a unu padente
Incantaia su mundu e sa zente
Sos donos chi uffria sa natura
Fud’unu paradisu po sas fruttas
Como est un’inferru ‘e roccas ruttas
170
Su molinu de Pardu e Traessile
Fattos marzare dae su trìnu
Sa zente andaia de continu
De Ardaule e de Sorridile
A cuminzare dae manfanile
Finz’a su sero a s’iscurigadinu
A s’iscurza e a pe andaianta
E su trigu e s’orzu si molianta
171
Pardu ad ‘una lumenada fissa
Po s’iscala chi este in su rochile
Ca unu para dae Sossadile
Benind’ad Ardaule e fae missa
Sendo passande in sa rocca lissa
Ch’es ruttu e mortu es su manfanile
E interrau inic es senza bara
Di nan po cussu s’iscalada ‘e su para
172
Ardaule in sa media altura
T’as fattu sa dimora de abitare
Ca tened’aria bona a respirare
E unu paronama de bellura
Sa visuale de sa pianura
In dies ballas sibie su mare
Ses in possessu de trinta funtas
De abbas ballas friscas e sana
173
Has biviu modestu bene e male
Ardaule po seculos de ora
Su essere autonomo valora
Pagu o Meda in su capitale
Ca beninde in tempus feudale
Pagas tassas interessons e mora
Cando cussa die adìa imbattere
Tue triballas po papare atere
174
In su settanta o su noranta noe
Rilevo de s’iscrittu e su chi nana
Cuminzada es s’era cristiana
In sardigna ma certu non soe
Ca tando puru comente a oe
Sas datas a s’imbesse cambiana
Nanca es Paulu e Sant’Antiogu
Sos primos chi visitan custu logu
175
Beru es ca Sant’Antiogu
In Sardegna su lumene ha lassau
E cun sos pese inue es passau
Ha benedittu terra abba e focu
Po basare sa terra in cussu logu
S’imbenuga sa conca ad’abbasau
Nande cun sas mias preghieras
Custa terra divente minieras
176
Paulu Antiogu sos preigadores
Predicande in s’aperta campagna
In pianura e in sa montagna
Cunvertinde massaios e pastores
Delinquentes e malefattores
E incredulos de pessima intragna
Ma su batteru chentos binti sette
Tottu cambia Genserico erette
177
Genserico su re barbaru
Profitta ca fu mortu Valentinu
E isconfittu ad’a Marcellinu
Generale e cristianu caru
De sardigna fu sunicu faru
In s’imperu Leone Bizantinu
E cando chi es mortu Genserico
Ha regnau Gelimero e Unnerico
178
Zabarda generale in sa montagna
Ospitone su capu in sa barbozza
Incredulu e de indole servazza
Ribellu a sa corona de Ispana
Narsete in sa buscosa campagna
Fia su capu de sa bandidazza
Ardaule po custu generale
De sos bandios fu sa capitale
179
Narsete ad’a Totila isconfittu
A Gelimero d’ha bintu Bellisariu
Po finire su barbaru calvariu
Su Paba a Ospitone ada iscrittu
Po ponne paghe faendeddi invitu
A Casteddu monsignor Gianuariu
A Ospitone Paba Gregorianu
‘D’ha battizzau e fattu cristianu
180
Narsete cun Zabarda su medesimu
Si cunvertin cun bona voluntade
A s’umiliazione e santidade
Lassande su feroce Birbantesimu
E dac tando su Cristianesimu
A sa montagna ha zau libertade
E su anda e beni ha postu in susu
De campidanu a capu ‘e Susu
181
Ardaule sas battero istradas
Ha fattu po comunicazione
De su pranu e boele unu istradone
Po nugheddu e Sorridile sas intradas
De Funtana puneddu preparadas
Po carru pocaddu po pedone
Po Austis Putzolu in cusas alas
Neoneli Iduotzo Intro ‘e iscalas
182
Po Arduale tando ite guerra
Po vizzare e in su trasportu
Su monte situau in logu tortu
S’istrada fiad ‘unu aferra aferra
In sa collina in badde e in serra
Non zaia riposu ne confortu
Sas istradas fin carrela malas
Po carru caddu e iazzu in paklas
183
S’istrada cominzada de sos baccos
Fatta ind ‘una ripida piagada
Chissai cantu perdeos ‘du ada
De Boele finz’arrivare a Laccos
Sas persones e sos boes istraccos
Sueraos a s’urtima istremada
Cando solu in penzamentu cniada
Persone e animale si tremiada
184
Ello non fiada traschia mala
Su traballu chi tando si fiada
A s'iscurza e a pe si andaia
A ghilarzi abbasanta e a dogni ala
Cun su iazzu a conca e a pala
Sidi e famene si passaiada
Peus de mendicantes attrudios
Male bestios e pagu nutrios
185
Sendo su comerciu postu in motu
de manu e bucca ia sa canpaiada
contribuidosnon si pagaiada
sa lezze ancora nonb ian connotu
ecco pero dae nou de botu
su chi prus non si aspettaiada
de occupare4 sos nostos terrores
sos barbaros feroces saracenos
186
De su setteghentos e noe abarraos
funti a su setteghentosbintiduos
leandeche caddos arbeges e zous
bezzos e zoppos finzas iscorraus
po cussu es chi funtis torraos
po lassare sos terrenos nous
postu han fogu a s'agricoltura
in sa montagna e in pianura
187
Tottu ha distruttu su barbaru coro
A piaghere de sos gherrieris
Leandeche a sos presoneris
Po traballare sas terras issoro
Ischiavos de tantos mestieris
Fintza traballu de fae paura
Sutta minaccia de pena e tortura
188
Su moro fiat malu e prepotente
E abarrau est su lumene insoro
Cun sa paura in mente e in coro
In s'antziana e sa giovana zente
Po fae timede a s'adolescente
Ddi naranta mamma mia su moro
A sos pittios gasi naraianta
E sentza bie su moro timianta
189
po ardaule su baqrbaruistiontu
es bistaus crudelee disastros
in s'iscala e s'area e marigosu
inuc fia su passazzu istrintu
a cadenas de mortos fu recintu
e su terrenu tottu sambenosu
po ardaule sos mortos ch'ha tentu
fu deccimau s'ottana po chentu
190
Su re Liutprando longobardu
Contra sos saracenos piga parte
Infuriau comente unu marte
Che 'dos boga de su terrenu Sardu
Carlo Magno a Desiderio testardu
'Dada iscunfittu gherrande cun arte
Gosi finia es dogni traschia
De sa longobarda monarchia
191
Sa Sardigna in manos de sa cresia
Cumanda Ludovicu su bonariu
Issu ha fattu s'umanu necessariu
In tottu canta sa Sardigna estesia
Un ' atera sorpresa non atesia
Ha tentu sa Sardigna po calvariu
Ca su superbu re mauritanu
Ad' invasu montagna e Campidanu
192
Sa Sardigna fu pagu populada
Indifesa de armas e de zente
Fu de su saracenu prepotente
Sa populazione decimada
E su mauritanu cun s'ispada
Como si fae time veramente
A ubbidire sas lezzes insoro
Cun volontade o cun dolu in coro
193
Ardaule in de tenne sa memoria
De sa vida e de sa zente mauritana
Un ' istanza un 'enna e una fentana
Tenianta po bive provvisoria
In Santu Damianu senza istoria
Sos muristanes sa prova de dana
Tale e quale gosi es si ritenes
Si naranta po cussu muristenes
194
No este chi cussu muristenes
De Santu Damianu apen fattu
Su modellu s'immagine e retrattu
Han copiau si zustu riotenes
De s'incertu non tires ne allenese
Su cunfruntu giudica esattu
De custus muristenes a cadena
Nde fia tottu sa Sardigna prega
195
Su Maureddu a cabanu e cuguddu
Abitada in Moruddu in cussos oros
In peccas musoleos e foros
Ma su lumene fia sempre cuddu
Me ancora sinarada Moruddu
Ca in abitanta sos Moros
E no 'da ceeo cosa inventada
Ca su lumene e tottu si 'du nada
196
De Moruddu Muruddu dd’hanta postu
Morsitene Muristene ddi nanta
Ma però dae s’antiga pranta
Ischius ca su moro in logu nostu
E su terrenu a modde e a tostu
Cun sos pese insoro catziganta
E Moruddu fu morescu ddu creto
A su tempus chi cumandat Museto
197
Sendo sa cristiana bandiera
In Sardigna de sos moros disfata
Paba Giovanni cun s’idea grata
Trenta su modu e fac sa manera
Cun Genova e Pisa in cuss’era
Fac po Sardigna una crociata
Na Benedetto Settimo es dovere
Chi binche sa Sardigna abarra mere
198
Genova e Pisa sas naves in mare
Han postu po Sardigna a fac fronte
E a sos Moros de idda e de monte
Fian decisos a cheddos bogare
E senza tantu sembene versare
Hanta occupau su sardu orizzonte
Sos maureddos che boganta fora
E leant ‘issos sa sarda dimora
199
Genova su milli e bintiduos
gun Pisa sa Sardigna han divisu
cittade frazione e paisu
contradas e giudicaos suos
Ardaule però a sos congluos
No ha connotu ancora paradisu
Este ancora rivende in s’inserru
Martire de triballu ind’unu inferru
200
Cando chi su conte Ugolinu
Cumandaia s’Altu Oristanesu
Odiaiada a s’Ardaulesu
Inferocii che unu cainu
Ha maladittu idda e terrinu
E su primu chi inic si es tratesu
Senza istrada a entrare e bessire
Es logu de condanna po morire
201
Po cumpensu a sas istradas malas
Bessia es sa lezze feudale
E su decimu de su capitale
Deves pagare cun sudore ‘e palas
Tue Ardaule non pigas ma calas
Ca sas penas t’aggrava custu male
Puru chi tue sa resa non tenes
Pagas su deghe po chentu de benes
202
Sutta controllo est sa propriedade
E po dogni intradia sa censura
Po chi traballad’in s’agricoltura
Artigianos de dogni calidade
Fu tottu calculau a misura
Mancari fessidi mala l’annada
Cuddu tantu prescrittu si pagada
203
Po podere pagare custas tassas
Toccaiad in prusu a traballare
Ardaule no es de dubitare
In terras artesa e in terras bassas
Fianta prus lanzas chi non grassas
Cal’es sa resa chi podian zare
Sa lezze fu po tottus uguale
Paragonada cun sa capitale
204
In sa Sardigna cun barcas e remos
Sos Cappucinos at mandau Pisa
Cun-d-una rughe manna fatta in ghisa
Faende sa dimopra in sos Eremos
Po Ardaule fiant sos supremos
Cun sa rispettabile divisa
Ca fiant Cappucinos cristianos
Sa zente ddis basanta pese e manos
205
Su credente sinzeru e cordiale
Andaiad in processione
Cun su crabittu o cun s’anzone
Cun procheddu o ateru animale
A unu a unu a fine in totale
Custos sinde faian su masone
E custos poveros preigadores
In pagu tempus diventan signores
206
Non fiada una cosa male fatta
De tantos a nde faed unu bonu
Ma cando chi si balla senza sonu
Sa danza non ‘da giudico esatta
Ca diventa de cussienza ingrata
Su zeraccu diventande padronu
Imentigapo s’oro pratta e ramene
Cando chi passaia sidi e famene
207
Po Cristos sos credentes amorosos
In Ardaule in dogni contrada
Bastes po tenner s’anima salvada
Zaiant tottu a custos religiosos
Tesoros e benes fortunosos
Sa tanca aperta o sa tanca serrada
Sorradile sas animas riparada
Cun sa tanca ’e sas animas si narada
208
Podet puru a s’anima servire
S’alimusina fatta in povertade
Ma cando est fatta po necessidde
Non cando est fatta po nde irricchire
Cristos in rughe est deviu morire
Po cancellare s’originidade
Nois po Cristos però non suffrius
Falsos in lumene su irricchius
209
Mai Cristos po custa zente mori
E azzuttados ad ogna latu
In su centru de cussu quadratu
Sas celestes grazias favori
Fian devotos a Santu Liori
E sa cresia inie hanta fattu
Cun ateras domigheddas terrenas
Po sa zente po festas e novenas
210
Ardaule su populu credente
Faia festas missas e novenas
Pregande e cantande che sirenas
Noe dies passant’alligramente
Su vivere piganta sufficiente
A crobes e a bertulas prenas
Dogni annu faian sas noinas
In cussas dominigheddas pellegrinas
211
Ardaule sa sorte favoria
Tenes po sa tuapreghiera
Po guardia de sa frontiera
Fattu as sa cresia a Santa Maria
E como tue sa pregadoria
In cresia tua ‘da faes intera
Tue Santa Maria ‘e sa guardia
Po ardaule sos brazzos ispardia
212
Fian cuntentos mannos e minores
Po sa cresia fatta e posta in buddu
A mesu notte sa missa ‘e puddu
E a manzanu sa missa ‘e arbores
Cun sa este andain sos pastores
Sos massajos a cabanu e cuguddu
Fud una festa fatt’a meraviglia
Po fizzos mammas babbos de famiglia
213
Ca fu naschiu su Verbu Divinu
Sa zente fia cuntenta e serena
A sa essida ‘e missa sa succhena
Faianta cun pane casu e binu
Lardu prosciuttu e sartizzu procchinu
Pezza lissa e rustu a mesa prena
Gasi faianta su izzadorzu
Divertinde fin’a s’arbeschidorzu
214
Preigadore Ardaule non teniada
Ca fu pittia sa comunidade
Sorridile ca tando fu zittade
Unu para dac nic beniada
E dogna dic sa missa faida
Cun santa fide e cristianiade
Ma sa sorte ’di este andad’a tortu
In s’Iscala ‘e Pardu issu es mortu
215
Es po cussu sos Sorradilesos
S’Iscala de su Para ‘di nanta
E de tando s’iscala fattu hanta
Sorradilesos e Ardaulesos
Cantu tempus inie sus trattesos
Naran chi sian dies sessanta
Fatta es de tando s’iscala penzaddu
Po animale pedone e po caddu
216
Vicinu a sa cresia ‘ du iada
Duas cosas in limba coro e mente
Sa pecca manna po sa partorente
S’atera de Deus nanca fiada
Comente a Taluschi si andaiada
Sa precca manna in bassu vidente
Esiste es custa precca ancora
Amantada de buscos in fora.
217
Custa precca es manna e briosa
Abitada de ladros fu siguru
De ossos nd ‘appo biu jeo puru
Ma fin de animales custa cosa
Ch’hanta pappau sa pezza prupposa
S’ossu ‘d’hanta lassau ca fu durru
E custa precca esisted’intandu
A sutta de sa rocca ‘e campu santu
218
Biu hanta is custa cresiedda
Attanada in dunu cuntuddu
Perigulosa po morte e po luttu
E ‘di naranta sa musca niedda
Custa musca cun sa pesta niedda
Naranta a Sorridile ha distruttu
Cando custa musca mossigada
Sa persone niedda diventada
219
Bessi sa oghe ch’in domo si accorrede
Dogni unu e si salva sa moria
Ivocandesi a Santa Maria
A custa musca de ‘da fac morrende
O chi sich’anded e prus non torride
E salve s’insoro timuria
Sa musca mori che brusada in fogu
Po Ardaule e po ateru logu
220
Sendo tottu sa zente in penzamentu
No aperian porta nen fontana
Si pesad ’uno entu ‘e tramontana
Ponende buscu ‘e matta in movimenu
E a sa musca de cussu momentu
Chedda bogara de intro sa tana
Custa musca es po semper isparia
Po su miraculu ‘e Santa Maria
221
Ponende sempe fattu a su narau
Tramandau de mannu a su minore
Hanta mort’ in Cortezza su pastore
E sas arbeghes chedd’ hanta furau
Fu cun sa este noa preparau
Andande a sa missa de arbore
Sas guardias buias osservaddu
Sortin sos ladros a Pes de Caddu
222
De tando Pes de Caddu ‘di nanta
Perda ‘e caddu a lumene postu
Po cussu Ardaule a dogni costu
Tened’ amore fuduzia tanta
Possa guardia de Maria Santa
In sa idda e in su sartu nostu
Su cale sos credentes religiosos
Aumentan prosu numeros
223
Ardule malgradu in povertade
Senz’istrada penosu e sofferente
Fiad ‘unu populu credente
Religiosu in cristianidade
E tottu canta sa comunidade
Fud’umana fraterna e cusciente
Ha tentu cun preghieras intesis
Fra pittias e mannus sette cresias
224
Dae su Condade nde rilevo
Religiosu s’onore chi meritas
As postu manu in lezzas benedittas
In bassu e altu medioevo
Però sa berirade narre devo
No as lassau operas iscrittas
As bene biviu e menzus pappau
Po sa idda non ti es occupau.
225
Perdu Chiringu fiat serghestanu
E fortzis fit su primu religiosu
Ha fattu su serviziu orgogliosu
In Bauladu e a Fordonzanu
A Bonarcadu e a Oristanu
E Austis su paese onorosu
Fiat prenu de Ardaulesos
Religiosos inie sunt trattesos
226
Perdu chirigu nanta cun bravura
Sa cresia a Santu Chirigu ha fattu
De s’opera su populu nd’es gratu
Ma sa zente no es tantu sigura
No ha lassau nessuna iscritta
Po testimoniare in cussu latu
E de fronte a su fattu connottu
Su chi ha fattu s’opera est ignotu
227
Non solu a lassare una memoria
Su religiosu e istudisu
Forzis fu de sa idda birgonzosu
E za nd’ha zau sa prova notoria
Ca si no crachi istrada provvisoria
I a fattu in su logu bisonzosu
Invece occupau s’es nessunu
De custu miserabile comunu
228
Tomasu che Tomasu su valente
Istudiosu e preigadore
Sendo gosi un’omine e’ valore
De manos de limba e de mente
Cando mai po sa idda naschente
Non fae crachi cosa po amore
Da lassada issu puru abbandonada
Senza collegamentos de istrada
229
De religisos nde tenia tantos
Ardaule bastante in cantidade
S’impegnu de s’insoro facultade
Fia solu po cresia e po sanos
E su popolu fendesi a cantos
Zande ai custos sa propriedade
Po s’anima sa zente fu contenta
De famene morire a morte lenta
230
Fia de cresia sa corte funtana
E totta canta s’adde de Inarzu
Su Pranu Laccos e Petzarnu
E su Cunzau Mannu gasi nana
Cortezza e Inzassusu zau hana
E tottu Perdu cun su castansarzu
Sos Muru ‘e sa figu Mindedda Uliedu
231
Po sos regalos de dogni contrada
Sa beridade inspulpu e disosso
Taluschi Paniga e Inza e Zosso
In donu po sas anomas fu zada
De totto custa zona vinculada
De narre su valore minde addosso
Custu donu de bonos affares
Fu calculau in dioghi dinares
232
Custu logu a tempus antigus
Fia dac pare unu giardinu
E coltivau fia su terrinu
De cressia nughe aniga e figu
Po cussu a su religiosu amigu
Su credente poveru meschinu
Di fac custu donu in ofertoriu
Po sas animas de su Purgadoriu
233
S’invenzione non fud’una sola
De cussa zente maligna tramposa
Po rispettare frutta e dogni cosa
A sa zente ignorante senza iscola
Ca due fia su corru e mola
Dis naranta po esse timorosa
In custu corru e mola piludu
Ca due fia su attu marrudu
234
Sas lampantes videntes cosas craras
E piagas de su tempus remotu
Tristos cuddos chi hanta connotu
Sas sofferenzas e penas amaras
Abusos e carestias avras
De custa zente cun talentu dotu
Ispulpande a su poveru su dossu
Lassende solu sa pedde cun s’ossu
235
Su religiosu non tene famiglia
E sa cresia es sa sua muzere
Non deved’ac benes in podere
Nen ricchesas de alta meraviglia
Solu sa religione a frenu e briglia
Deved’insegnare po dovere
Ca sa dottrina insoro es s’onestade
E a bived’in sa povertade
236
Amore e povertade este s’iscola
No a tenne tesoro in monte e banca
Siad’a destra e sias’a manca
De custos sa dottrina est una sola
Ma si comente sa lezze ispagnola
‘Dis ia zau sa carta bianca
A s’irrichire de sa religione
Cando chi cumandada Barisone
237
Sendo privo de benes e ricchesas
Su credente su popolu ignorante
S’est agatau de bussa mancante
Pagare non podia sas ‘ispesas
Sa cresia però chere sas resas
Po su traballu chi fae costante
Non pagande sa missachi cantanta
Abbandonant sa cresia e dd ‘ismantant
238
Po rabbia saggezza o macchine
Faia gosi sa lezze sagrada
Teula e copertura che leada
Po dispettu a su credente omine
De Santu Antoni e Santu Martine
Fu po cussu sa cresia abbandonada
E andaos si che sun sos missos
Leandeche sos santos cun issos
239
Andaos custos beni su preide
Po predicare e po pregadorias
Fininde gosi sas piraterias
De s' imbrogliu fura e malafide
Nande a sa zente dus crieide
Nan chere donos de galanterias
A s'anima de su malu operare
No da salva regolas nen dinare
240
Su preide a postu in movimentu
Sa religione sa idda sa zente
Fudi adattu a su rozzu ambiente
E a su populu ha fattu cuntentu
Ardaule de cussu momentu
Fudi a su religiosu ubbidiente
Cun rispettu e santa umilidade
Po s'amore sa fide e caridade
241
Ddis faiat sa missa in sardu
e a de notte faiada iscola
ca de latinu manc'una parola
non comprendiat su legu testardu
su faeddare tando fu bastardu
ameschiau cun limba ispagnola
a tottus custu ha fattu a biede
comente lezede e comente iscriede
242
Tando fu s'anda e beni senz' arreu
po sos lupos e po sos marzanis
a caddu sa andad' a Oristanis
pa leare e atire su curreu
custu preide cun santu narcu
'da fattu avvicinare a Fordongianis
E a inie si andad' aposta
Po leare e atire sa risposta
243
Fintz'a cando han fattu s'istrada
de Abbasanta finzas a Tonara
cun duos cadditeddos de sa giara
s'onnibus in Boele passada
de Ardaule a pe si andada
suerande in pes e in cara
po ritirare sa currispondenza
si faia custa penitenzia
244
Ardaule cun limba coro e mente
Podes narre ca non ses fortunau
Ses ind'unu cuzone abbandonau
E no as nudda de conveniente
Sia po animales o po zente
Ses de pese e de conca incadenau
Candu sa fortuna non favoridi
Male si naschidi e peus si moridi
245
Candu fattu han su calendariu
De sos terrenos sos omines dottos
Divisu e parziu a lottos
Zande a tottus su necessariu
A tie Ardaule po calvariu
T'es toccau rocchile e logos trottos
De sorte sorte bona non de tenes una
Fizu de s’astru de mala fortuna
246
Mariangela Cadello sa marchesa
Muzer 'e su barone 'e Teulada
Cumandaiat tottu sa contrada
Cun dissiplina e leze borghesa
Dae tando sa idda Ardaulesa
Fratzione 'e Neoneli est istada
Obbligada a bona o mala idea
Rispettare sa leze 'e sa contea
247
Ardaule cun vida penosa
A Neoneli pigasa e calas
Cun su triballu de sas tuas palas
Pagas tributos de dogni cosa
Sa Cadello diventat furiosa
Ca dd'anta mortu a Intro 'e Iscaslas
S'agente chi pigada sos tributos
Zande a s' Ardaulesu sos imputos
248
Sa Cadello una tigre una pantera
Es diventada po s'Ardauledsu
Fu sempre che unu fogu accesu
Senza misura e senza istadera
Meda che nd'ha postu in galera
In sa turre de s'aragonesu
Nd'ha mortu e postu in sepoltura
In su torchiu de ogni tortura
249
Nudda podiat faer su rettore
Contr'a sa leze feudale
Cun tottu chi sa leze clericale
Fu sacra e rispettada po s'onore
Sos feudos po fortza mazore
Podiant faer su bene bene e su male
Po sos amigos e po sos tiranos
Ca zughiant sa leze in manos
250
Su preide faida de dottore
A dogni male paraia fronte
Servindesi de sas erbas de monte
Po callentura o ateru malore
Disinfetta feridas e dolore
Boddinde s’abba de sa fonte
Po garza usaiada issu puru
Sa ragnatela de nappos de muru
251
A lughe ‘e fogu curad’a su buju
Sos malaidos de sa biddighedda
Decottu ‘e caminzone e narbighedda
Fu po dolor’e conca e mal’e tuju
Si brusada cund’unu ferru ruju
Cando fia de coghe sa fruchedda
Si a dolore ‘e mazza di piada
Azzu pistau e pissiu bufada
252
dogni cura su tifu ad’impediu
Ca su male fu troppu insuperabile
Po sos pittios malaria istabile
S’istade ‘dos podiad’in assediu
Su deghe po chentu su rimediu
Fia si d’agatada fort’e abile
Nanta chi sa cura fu su suzzu
De salidonia lau e nostruzzU
253
Cando bratzu o camba si segada
Su dottore legu ite faida
Gesso tando non s’agataiada
E sa taula non fiat usada
Unu cambu de feurra siccada
S’ispaccada e s’iscanalaida
Faiant gsi s’operatzione
Po animales e po sa perasone
254
De s’ierru sa rigida istesone
Pone su raffreddore in movimentu
Su senzu ade notte in dossu tentu
Nanca fae sudare sa persone
Nu sauccu cun su tittone
Pone rumore e coro in assentu
Po su dolore ‘e dentes gasi nana
Decottu ‘e zobiana e ide sana
255
Cantu fu malu po sa partorente
Senza disinfettante nen beghina
Comente animale sa mischina
Parturia senza s’occurrente
Assistia a cudd’ore e su nascente
De Una lega anziana femmina
Istudiada ostetrica non fiada
Solu s’esperienza teniada
256
Gosi fia trattau su naschente
A usantza connotta fu precisu
Corazosos cun mundu decisu
Ddu samunata in s’abba callente
In suercos a cossas po s’ urgente
Po borotalco poniant chinisu
Cun-d-unu ferru ruiu a modu diligiu
Dd’incurtzanta e brusanta s’imbiligu
257
De custu modu beniat curada
S’inerte creatura si mi cresce
Imboligada in manos e pese
Bene istrinta cun-d-una latzada
Custa cura beniat usada
Po tres chidas o puru unu mese
Usanta custu metodo indigestu
Po nanca ponner sos ossos a sestu
258
Tottu ischius ca de s’istrintura
Nde podet causare su malore
Po cussu o po ateru dolore
Beniat‘a morrer una creatura
Po superstitzione e po paura
Naranta nanca fiat su surtore
Chi su sambene che dd’ iat bogau
Non pentzata ca est mortu affogau
259
Usanta po esempiu consuetu
Contra a su surtore dogni usu
Sa trebide ponende ancas a susu
In sa enna e in sutta su lettu
Sale ponende in trettu in trettu
Po no intrare su surtore intrusu
Cunzan sa enna cun su fuste a trae
E in su friscu lassanta sa crac.
260
Tottu sa zente in custu campu
A sa superstitzione cretiada
Custu surtore nanca intraiada
Che muschittu in su pittiu istampu
E nanca fiada lestru che lampu
Chi su cale nissunu ddu bidiada
Su naschente fut gosi cuguzau
Fintza a cando beniat battizau
261
Sa idda ismanniande manu manu
A comente sa zente naschiada
In sa chresia prus no istaiada
Su populu credente cristianu
Cun-d-una missa a sero e a manzau
Su preide sa zente si partziada
Faende gosi a tottus cuntentada
Pofattoriu e po festa sagrada
262
Su prus preocupante fut intantu
Po sa morte de su genere umanu
Su campusantu in Santu Damianu
Fiat prenu de mortos un’ispantu
E fattu han su nou campusantu
Dae Santa Maria non lontanu
Difatti si narat po sa memorìa
Non campusantu ma Santa Maria
263
Custu campusantu in cuss’era
Po sos mortos dd’hant fattu sos bios
Duos de Solarussa sunt benios
Po cambiare mortos e ossera
Cun-d-una clericale bandiera
Becchinos de sa cresia nodios
Hant fattu tottu a guantos biancos
Po una paga de undighi francos
264
Su campsantu po ddu consacrare
De Ales benit unu Monsignore
Autorizande a su rettore
Sos mortos inie a interrare
Intrau est in cresia a pregare
E biendedda ca fiat minore
Nada a su preide e ddi jat sa manu
De faer missa in Santu Damianu.
265
Su preide su populu radunada
Nande po sa cresia cherzo azudu
Dogni poveru miseru e nudu
S’inforza risparmia digiunada
Sa summa sufficiente accomudada
Cun su marengu su francu e s’iscudu
Cun s’oro cun su ramene e pratta
Sa cresia su populu la fatta
266
Cun volantade fatigae assentu
Sa cresia sa fattu s’abitante
Su preide fedele e vigilante
Dogni die dogn’ora ogni momentu
In traballau e ispesas attentu
Po chi non benza sa bussa mancante
Faen sa craesia a offerta onesta
Po fae sa missa novena e festa
267
Fian cuntentos minores e mannus
Ateru e tanto fia su rettore
Cosomo e Damianu su dottore
Pregant ‘a ‘dos salvare de sos dannos
Han deviu aspettare sessant’ annos
Po faede sa cresia mazzore
Mal’a portare a termine fu cussa
Po mancanza da sa forza e bussa
268
Finz’a cando Dessì Scbastianu E Zuossantos Cossu sos rettores Hanta fattu a sa eresia sos onores
E a sa idda zandeddu sa manu
Faente testamentu a sensu sanu
A Oristanu cun sos monsignores
Benden tesores e dogni ricchesa
Po fac sa parrocchia ardaulesa
269
Custas cresias funt’istadas fattas
Cun donos regalos e offertas
Non de s’istadu a bancas apertas
Nen de sa curia pagad ‘a ratas
Tottu custas operas beatas
De su credente funti fattas zertas
Su mundu es fattus gas’in dogni cosa
Chie’das faed ‘e chi si’das gosa
270
Po medas cosas in sa religione
Funtis fattos a zero sos tiros
De vantasmas dimonios e vampiros
De mascu inganna e tentazione
Es tottu custa un’invenzione
De sos furbos trampasos fachiros
In sa vidas s’isbagliad’e s’incianpada
Ma su chi trampa de su tontu campada
271
Po cuddos chi timian dogni tantu
E’dis tremia carena e miuddu
A primos toccos de missa’e puddu
Si faia su giru in campusantu
A medas dis benia su prantu
Nande e’hanta biu custu e cuddu
Invece sa vantasma visione
Fia solu s’immaginazione
272
In santa paghe briga e murrunzu
Paras monzas preides e laicos
Ai custos primitivos arcaicos
Dos manteniant’aintro su punzu
Cun chenabra vigilia e zannu
A lezze e a esempios mosaicos
E issos pappanta maccarones
Procheddos crabittos e anzone
273
Sendo tottu su populu cumpattu
Ardaule risortu as sos arcanos
Cun sos istranzos e sos pacsanos
Sa cresia mazzore ti has fattu
Ma calincunos comente a Pilatu
De tue sinde samunan sas manos
Cando s’istrada po sa idda cricas
Leas sa fune e che Zudas t’impiccas
274
Principes contes barones ducaos
Damas matronas marchesas ancora
Comente s’arboresa Eleonora
In A rdaule tenen sos peccaos
In carrelas e caminos roccaos
Sa zente caminada che colora
Sempe pregande Santos e a Deus
Cun d’una dic mala e deghe peus
275
No es chi siat solu colpevole
S’aragonesu cun su catalanu
Su genovesu cun su pisanu
S’arboresu a matessi lodevole
No hanta fattu che Muzio Scevole
C’hat isbagliau si brusat sa samanu
Custos cun bruttu carattere
Po bived’ issos hanta mortu
Po bivet issos nd’ hant mortu atere
276
Ardaule non fiat una sola
Sa pena sa traschia e ’ogni male
Non bastat sa guerra mondalie
Benit sa pesta e sa febre ispagnola
Po gioventude de sa menzus fola
E neonatos custa fut mortale
Moriant che sordaos in trinceas
Conca a pare famiglias intrcas
277
Send’in Sardigna sa casa Savoia
Conte principe e re in persona
Po unires’Italia a sa corona
Sa guerra mondiale ha zau noia
Po Ardaule però fu sa gioia
E totta canta sa tisica zona
Dopo gherra a cantu isco deo
Facn sa diga in su Lagu Omodeo
278
Angelo Omodeo d’at trazzada
E Luigi Kambo d’at progettada
Su populu s’espropriu accettada
E s’impresa sas macchinas piazzada
Seighi mila operaios abbrazzada
In batter’annos s’opera cumpletada
De operaios traballande in portu
Chimbanta battero inie nd’at mortu
279
Sa gioventude a sa tenera edade
A traballare po sa digaandanta
S’ arena a conca e a coddu carrata
A s’ iscurza po sa necessidade
Biendeddos fain picdade
In su sole comente tribbalanta
Unu guartu de arena instancos
Faian po sos tristos chimbe francos
280
In cussa diga za nda de sudore
De femminas e omines iscursos
A pantalones longoso cursos
Azzapulaos de dogni colore
Fia tristu po mannu e po minore
Ca sos chi cumandanta fiant'urzos
Su traballu a cuntrattu pigaianta
E sa minima paga 'dis zaianta
281
fattu ha custa impresa s'istradone
su ponte 'e Tadasuni e de Canale
arribada es s' istrada menomale
finz'a s'internu de bie Odone
ca cambiau d'han posizione
a su postu inu'este attuale
po Ardaule s' istrada es lontanu
de su biviu de Funtana 'e Pranu
282
Austriacos Tedescos presoncris
Benint'a triballare volontarios
'Duend'ia chi fianta impresarios
geometras e ingegneris
manovales e terrazicris
fattu han sos triballos necessarios
sos presoncris de custa avventura
fattu han s'istada finzas a Lucura
283
custos presoncris abitanta
in locale comente neccesitada
Perdu Tatti sa domo afitada
A su comune a comente nanta
Po pappare a sa mens'andanta
Inue Nica Urru oe abitada
s'ite pappare de dogni prodottu
si'du faianta issos etottu
284
su troppu ben'istare isconza tottu
sa confidenza nde ati s'abusu
nde tene meda e nde chere prusu
no 'du cuntenta su cru nen su cottu
a unu presoneri astsutu e dottu
fuinde 'd'hanta mortu in Binza Susu
cando s'alt' vdi hanta narau
non si firmad e 'd'hant'isparau
285
Ardaule cun custa istrda
Fatta finzas a sa Jacca Manna
A calencunos denanti 'e sa janna
S'istrda a intre idda es passada
Dopo chimbannos d'han continuada
Finzas a Neoneli senza panna
Facilitande sa cumbenienza
De s'anda e beni a s'occorenzia
286
Neomeli mancare minore
De Ardaule es prus importante
Po furisteris e po viaggiantes
S’istazione es supreriore
Veterinaiu caserma e dottore
Fiant’inie vigiles costante
Ardaule cando ‘dos cheriada
Andaiada e ‘dos criccaiada
287
Unu decretu de lezze reale
Sos preides che oga de cumandu
Cun circolares iscrittas e bandu
Abulinde sa lezze clericale
E ponen su consizzu comunale
Po giudicare s’abusu nefandu
Podestade giunta segretariu
Conciliatore e fiduciariu
288
Po Ardaule gosi es su ruolo
Sa lezze cun s’iscrittu nandeli
Consorziau sese a Neoneli
Ma su comune cumandas a solu
No asa tenne mortu senza dolu
Ca sa pesa es de Santu Micheli
E sas tuas giustizias internas
A coment’es sa ‘das guvernas
289
Benid’in voga sa lezza fascista
A su legu ignorante zande azudulu
Fae sa lira e abuli s’iscudu
E sas iscolas ha postu in fista
S’handicappau su surdu su mundu
Obbligande a iscola de andare
Finz’a sa quinta elementare
290
Ponen su trenu cun sas currieras
Po sa zente chi chere viaggiare
Occupa s’operaiu a traballare
Fende istradas e minieras
Paludes de malaricas tiferas
In Campidanu ha fattu assuttare
Fattu ha sa cittade laurea
Sa chi oe si narad’Arborea
291
Sa lezze e Mussolini in meda cosas
Sas poveras famiglias azzudada
Ca che ria s’Italia populada
Assisti sas famiglias numerosas
Premiada isposos e isposas
Cun chentu francos cando s’isposada
Sos agadios paganta sas tassas
Po assiste sos burdos e bagassas
292
Ponend'in sa cassa sociale
S'infortuniu e cassa e maladia
Ma custacassa fui custodia
Po s'istatale e po s'industriale
Po s'operaiu e po su manovale
Ma sempre de s'industria nadia
Po su pastore epo su contadiu
Sa miseria fia de continu
293
Sos molinos de abba a meraviglia
Si sostituin cun custa meccanica
Faende molas de perda vulcanica
Comodas po s'usanza de famiglia
Tirada e milinzanos senza briglia
Cun su juale a sistema organica
In conca su fachile si poniada
Po no biede sos ziros chi faiada
294
Custu molente pitticcu e nanu
Si usaia po custas facendas
Fu comodu a maneras istupendas
Po cust'arte su sardu molinzanu
'du tenianta portada e manu
In famiglia po usanzas e lendas
Candu su trigu in domo tenianta
'du molianta e su pane faianta
295
A sa ribalta ponede s'usanza
Custu modestu metodo civile
Su forru sa mola e su foghile
E sa coghina ind 'una istanza
In su cuzone a pagu distanza
Po sa puddas fia su cortile
In foghile sezzions cun fastizzos
Fia babbu mamma e deghe fizzos
296
Sa famiglia sezzia patt'a fogu
Coghendepane e molende ancora
A linna frisca e proende in fora
Insusta e insundia su logu
Po su fumu a lagrimas in s'ogu
E sas ennas apertas in dimora
De sa coghina e de s'apusentu
Po intrare e bessire in su bentu
297
Fianta duras e tristas traschias
Po sos mannos e po sos pitticcos
Ierros malos e istades siccos
Annadas malas e carestias
Sas barbas atroces maladias
Non rispettada su poveru nen riccos
De sos males chi nessunu franchede
Su poveru es su chi nde praghede
298
S’invasione de sa cavalletta
Po su poveru es sa rughe a pala
Arbeghes boes cun sa ucca mala
Non zappad’un’ uccone d’erba netta
Sa campagna distrutta completta
Legumenes laores a dogn’ala
Ca nde fia su binariu prenu
Sa cavalletta ha firmau su trenu
299
Sas dama stando rozzass fin siguru
Teula e canna sa copertura
Su panimentu de arzilla dura
Po su livellu ‘du ballanta puru
Cun ludu e pazza fardassan su muru
Po presentare sa bella figura
Cun su prime fine de s’istrada
Sa conghina benid’arabiada
300
Tando a crachina istudada
S’illatiad’unu apusentu
Ca fu s’istanza ricevimentu
Su babbu e sa mamma crocida
Unu isprigo in sa mesa serrada
‘Due tenian po abbellimento
Custu isprigo solu si ogada
301
Su chi oe si nada materazzu
Fu sa bandita po su crocadorzu
‘Da prenianta a fenu de orzu
Po riposare su dossu e su brazzu
Ma su notte su pulighe su corzu
Mossigaia zande imbarazzau
Mancar’ istraccu a sa riposada
Su puliche dormire non lassada
302
Su pregu che arbeghes un’ama
Fiad’in conca passizza passizza
Sa fizza pettenadda sa mamma
In su istire in dogni trama
Sos oso si contanta a mizza
E appustis chi si pettenanta
Petroliu a conca si ettanta
303
Sa musca fia sa mattessi cosa
A nues in sa domo abitanta
A cuddas oras cando si pappada
Fiad’attaccatrice e noiosa
E sa zanzara a sa notte biosa
A su menzus dormire disturbada
Pa mannos e pittios su diliriu
Fia die e notte unu martiriu
304
po ardauli a dogn’istensone
no ‘di manca dolore nen sospiru
canes puddas procos a ziru
cun sos molentes fiant’a masone
a intr ‘e idda in dogni cuzone
po sa zente fu publicu ritiru
su chi sa zente sa notte lassanta
canes e puddas cheddu consumanta
305
ue oe via roma si nada
prima si narada su tuvale
prenu de cardalettos su canale
fia de linna irde cun siccada
tottu sa zente de cussa contrada
andanta po su donu corporale
a su manza chizzo a lugh’e pila
ndia bindighi e binti tottu in fila
306
a penzade commente si biviada
sos riflessos sos brividos dana
cvando si andad’a funtana
e una brocca e abbia si attiada
tottu sa die ‘du arrabbiada
unu baianu e una baiana
tando s’abbia fa razionada
ca sa idda fu manna e populada
307
sos pittios da tres a sett’annos
pallida zughianta sa grinta
sa miseria in faccia distinta
isporcos in dossu e in sospannos
malaricos iscarnios mazzi mannos
parianta una femmina incinta
fammios andaint’a iscola
308
e po sa lezze fascista
a sas iscolas sa divisa zada
bene cusia e menzu sestada
de balilla e avarguandista
e faede in s’iscola conquista
saludande cun sa femmina iscolana
bestia de pitticca italiana
309
Tando sa zente non fud’impressia
comente oe prontos e servios
andanta a samunare a sos irriso
fende cun chinisu sa lissia
s’istofa fatta in domo e tessia
cun pantalones benia buddios
varias bortas boddian s’intregu
po distrae sos os de su pregu
310
Su professore Pinna podestade
Ponent’in su comune a comandare
Su riu subitu ha fattu ammantare
Ca fudi urgente a sa necessidade
Bona parte de sa comunidade
In custa impresa ha fattu traballare
Sa bonifica convoglia trainos
E in sa idda arranza sos camminos
311
Postu ha sa lezzes in vigore
Su podestade in dogna cosa
S’abba de funtana Lanosa
Alinos e Funtana Majore
Atiu ch’ada custu professore
E contenta sa idda bisonzosa
De tantu in tantu a daiu a daiu
Bogara traballu a s’operaiu
312
Ardaule de su lagu s’istrada
Asa tentu solu po s’accessu
Esaminande su chi es successu
Sa vida non ti ‘d’ada sollevada
A parre meu ti’d’ada aggravada
Ca non d tenes nessun’interessu
Non t’han pagau e non tenes donu
E nd’as perdiu su terrenu bonu
313
Ardaule po s’agricoltura
Su lagu ti ha postu in pastizzos
Sos penosos e duros impizzos
A ‘dos penzare faente paura
Po tue est un’atera tortura
Sos seros tardos e manzanos chizzos
Ca po arare non tenes terrenu
Andas a laurare a s’artu anzenu
314
Ghilarzi Abbasanta e Domo Noa
Su lo chele su sartu ‘e Sorridile
Custa vida barbara e vile
Ardaule t’ha postu a dura proa
Ispilindedi sa conca e sa coa
Sa mezzadria de su signorile
Tottu s’annu po issu triballasa
E de regalu si ‘du triulasa
315
Tue creias chi t’avantaggiada
Ca su mere ti ponia su ettu
E cando tue fias in aprettu
Su trigupo pappare ti prestada
Cun s’interessu ‘du moltiplicada
E pagais tottu a trigu nettu
Su mere si pagaia cun coidu
E a tie lassa sa sacca boidu
316
Non fianta e non funti fiacas
Sa tribulia e sas annadas feas
In sartu anzenu a chidas intreas
Dorminde in pinnetos e baraccas
Ominese e femminas istrccas
Faian fronte in cussas peleas
Su turmentu d s'Ardaulesu
Solu issu e deus 'd'ha cumpresu
317
mandu Tatti sa mola a vapore
ha battiu po mole su trigu
ca su fiad'assinzigu
a eguma molia su laore
issu tenia po misuradore
unu guartu a Modellu antigu
s'eguma istabilia fun perfetta
duos quartos po una carretta
318
mundu Tatti e Murgia Vittoriu
tra issos faen sa sociedade
battiu anta s'elettricidade
po una data 'e tempus provvisoriu
poi comente a tottus es notoriu
biontra s'ENEL in cussa facultade
e fattu hanta in cussa occasione
sa totale illuminazione
319
in sa sigunda gherra mondiale
italianu tedescu e francesu
zapponesu americanu inglesu
sa russia sa cina uguale
su nord africa e s'orientale
olanda danimarca e canadesu
de polu in polu hanta fattu prou
formande unu mundu dae nou
320
mussolinicun s'elmo fascista
intrad'in gherra siguru e forte
obbligande a reale corte
de fae gherra po sa conquista
a cantu bied'ogu e curre vista
issu considera sa bona sorte
ma po s' Italia est andada male
ca nd'ha perdiu saccu e sale
321
in Laccos 'due fu sa batteria
po difesa de sa diga in su lagu
a isparare hanta isparau pagu
ma però hanta fattu pauria
a intr'e idda e in periferia
po sa zente non fia disvagu
medas po nieddu e po arzu
dormiant'in sas preccas de Inarzu
322
Su pane tando fudi a manu tenta
Ca tottu fudi a tessera mi crese
Comente fu po conca fu po pese
Sa miseria trista e Cruenta
Ca sa gherra es dura amenta
De su baranta a su barantasese
Finz’a cando sa Rpubblica es balia
Po faere su guvernu s’Italia
323
Finia sa guerra longa e dura
In su mare in terra e in s’aria
S’America ha ritentu neccesaria
A sa Sardigna de nde tenner cura
Ca s’umana sarda creatura
Fu torturada dac sa malaria
Su DDT in dogni logu ettada
De pare sa Sardigna disinfettada
324
In Campidanu e capu ‘e susu
Disinfettant’istaddas e euiles
Sas domos de sa pazza e fieniles
E de cando custu han postu in usu
Puliche pregu non si bie prusu
Ne in su lettu ne in sos foghiles
Non basta su chi hanta ettau a manu
Nd’hanta ettau cun s’aeropranu
325
Fia puru gherra brusca
Fatta po sos insettos de sa zente
Su lagu sa palude sa surgente
Disinfettan po sa zanzara e musca
E op sa cavalletta ettan sa crusca
In montagna collina e in padente
E de DDT fertile fruttu
Custos insettos han distruttu
326
Beni su lussu sa moda est usada
E cun pompas ha fattu carriera
Non prus foghile ma sa ziminera
Feant’ in domo a perda piccada
Sa domo impianellada
E sas fentanas cun sa irdiera
Sac portas fattas cun sa ligna grae
Senza craeddu ma cun fricu e crae
327
Dae su Mandrolisai in s’altura
Beni s’abba po tottus sufficiente
Ca po su populu fiada urgente
Hanta fattu sa fognatura
Sos bagnos in famiglia cun premura
Hanta fattu po comudu deccente
S’abba corrente continu de aede
E du chi chered’ in domo nde faede
328
Bessi sa lezze de su sindacau
E de s'USL s'assistenza istabile
A categoria variabile
De s'articulu e lezze collocau
Sos de su contributu unificau
Su chimbanta po chentu fud'inabile
Madas a tentu a giovane edade
Sa penzioe invalidade
329
Prima si pappaia pane e perru
Ca su trigu si endiada
E su pane in domo si faiada
Si compora como in su forru
Pae crivazzu cottu a sicorru
O puru integrale si nd'aiada
Ca s'istogomo este in dilatu
de sos biscottos e su ciucculu
330
e po su cane e po su attu
sa misura est a coccolu e a razzu
a fae sos bisonzos i9n su vasu
'des ponent a civile asu adattu
maccarrones dis zant in surattu
si no es fattu gasi non de pappanta
appeddande e a maulos iscappanta
331
Ardaule in prus itìes chi cheres
De custa vidasemplice e modesta
Su chi es sanu es sempre in festa
Cun libertade e cun prenos in festa
Si crachi a malore tenzes
Non podes narre ca est indigesta
e godididda cvomment 'estr sa vola
Ca sa vida terrena est una sola
332
Facilidada est sa vida terrena
E comoda es po dogni persone
No esche prima sa tradizione
A su fizzu criccare titt'anzena
Oe non ch'es prusu cussa pena
Ca su latte es prontu in biberone
Sus termos su calòore 'di produede
E cando tene famene issu suede
333
Su troppo bene istare istambiau
Ad 'a s'omine in dogna resone
Su tempus ca favori s'istesone
De su male a su bene a cambiau
Ma esaltau e isbambiau
'da sa cassetta sa televisione
prima fiad'iscurzu e a fardellas
oe es scarzau e ha maccbinas bellas
334
Su bene cun su male tottu assomo
Ca es filada e tessia sa trama
Oe s’espressu e su telegramma
Si evita telefonas de domo
E sos ladros che franta como
Su babbu sos fizzos e sa mamma
Sian continentales o sardos
Po ‘dos torrare cheren miliardos
335
Sa fura como est un’atera iscola
No es comente a prima unu azoroddu
Su ladru che fura po unu soddu
A su poveru su pegus de mola
E lassandeddi sa fune sola
Su mere carra linna a coddu
Non de podid’ateru pigare
Ca non teniad’in bussa dinare
336
Certu ca como sa vida es felice
E sa serenidade est in famiglia
Cun sa cucina e sa lava istoviglia
Su frigoriferu e sa lavatrice
S’ispirapolvere e sa pulitrice
Po sa macchina ite meraviglia
Prima si laorad’in sartu anzenu
E oe abbandonau es su terrenU
337
De polu in polu levante ponente
Cantu girad’in tundu sole e luna
In sas cittades e dogni comuna
Organizzau es su delinquente
Cun sa camorra e mafiosa zente
Semper’in crica de fae fortuna
Po sa droga e po su dinare
Oe si sun bocchinde pare pare
338
Prima fu sa padedda ‘e terra cotta
E como es sa padedda a pressione
In cugina de cuzone in cuzone
Fud’appiccada in sa parete totta
Cancelleria antiga connota
Crabettore sartaina e padizone
Oe tenen sas signoras matronas
Bufes de lussu divanos poltronas
339
S’anzianu e giovane ideale
Oe es confusu in tottu su mundu
Su giovane ribellu oriundu
Non riflette ca este mortale
S’anzianu matessi fae male
Finz’a cudd’ora chi es moribundu
Ligau a sa lezze posta in nvoga
De s’ abordu sa pillola e sa drogA
340
Ardaule non ti pozzo ufrire
Menzus cosa de su chi appu fattu
Ti prego a m’iscusare a dogni latu
Ca in prus non ti pozzo favorire
Non pozzo de su nudda produire
S’immagine a s’origin’esatu
Dac su nudda poszo faere
Sola sa volontade pozzo fare
341
Non sco certu si a tottus sazio
Su ch’appo iscrittu cun sa lega manu
Però sos coltos de tempus lontanu
De su menefreghismu’dos rinfazio
A Giuseppe Deiana’du ringrazio
Chad’iscrittu su libru paseanu
Cun roberto Lai po vedetas
Ant’onorau tottu sos poctas
342
Ardaule a cres nde sco istraccu
De t’iscriere custas rimazzas
Nd’appo iscrittu de tottu sas razzas
Isboidau como appo su saccu
Mi calcules po sabiu o po maccu
Su chi giudicas cherzo chi mi nazas
E si cust’opera non ti es grata
Nde faes una tuc menzus fatta
343
No mi opponzo a su contradditore
Anzis ti nazzo ndesco cuntentu
Bastes chi sied’unu de talentu
De mi pode currerer s’orrore
Ma si est po atire fruttu areste
A ite bale su su interventu
Es menzus chi abbare coment’ este
344
Lettore cando lezzes ite naras
De s’inventu de Juanni Deiana
Sa curiosidade befulana
Su sorrisu ti portada sas laras
Ma lezzende osservas e imparas
Si o no sa leggenda paesana
Po chi’ d’ imparent’ateros ancora
345
Sas ideas mias funt’imbatias
As’iscopu de sa volontade
E sas rimas de ogni calidade
Cun sa pagu cultura cumbatias
Cun sa macchina sua das a batias
Silvana Urru cun facilidade
Faende gosi sa conclusione
De sa modesta semplice canzone.
346
Massaju artigianu e pastore
Penzionau istudente commerciante
Dottore professore insegnante
Poeta de artu e mediu valore
A su preide che preigadore
Custode religiosu e vigilante
Deiana dae coro e po amentu
Bosi regalada su componimentu.
G. B. D.
Ardauli,